ΑΙ: Το μετανεωτερικό «ευαγγέλιο» της τεχνολογικής μας υπέρβασης

Πώς επηρεάζουν οι εφαρμογές της Τεχνητής Νοημοσύνης την ιδιωτική και κοινωνική μας ζωή

ΜΗΧΑΝΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ 25.05.24 21:19

Σπύρος Μανουσέλης

Πώς δικαιολογείται, σήμερα, η πανταχού παρουσία της ΤΝ, της νέας επιστήμης και τεχνολογίας των ευφυών υπολογιστικών συστημάτων; Και πόσο κοινωνικά επιθυμητή είναι η πρόσφατη τεχνολογική δυνατότητα αναπαραγωγής -μέσω υπολογιστικών μηχανών ή, έστω, μέσω του αχανούς Διαδικτύου- μιας πλήρους και λειτουργικής προσομοίωσης του ανθρώπινου νου; Πώς εξηγείται επιστημονικά η αξιοθαύμαστη -αν και σχετικά πρόσφατη- ανάπτυξη και ο πολλαπλασιασμός των ολοένα και πιο ευφυών συστημάτων Τεχνητής Νοημοσύνης, δηλαδή της τεχνολογίας αιχμής μέσω της οποίας δημιουργούμε τους καινοφανείς «εγκεφάλους πυριτίου»;

Πόσο επιστημονικά δόκιμη και τεχνολογικά εφικτή είναι η συστηματική προσπάθεια να δημιουργηθεί, μέσω υπολογιστικών μηχανών, μια πλήρης και λειτουργική προσομοίωση της ανθρώπινης νοημοσύνης; Κατά τη δεκαετία του 1960, χάρη στην προοδευτική ανάδυση της νέας γνωσιακής και υπολογιστικής τεχνοεπιστήμης και ειδικότερα της Τεχνητής Νοημοσύνης ή ΤΝ (Αrtificial Ιntelligence ή ΑΙ), άρχισε να διαφαίνεται, πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, η προοπτική υλοποίησης μιας πανίσχυρης τεχνολογίας των νοητικών φαινομένων.

Τα επόμενα χρόνια, η ολότελα νέα επιστήμη και η τεχνολογία του νου θα συγκροτηθούν πάνω σε δύο θεμελιώδεις –αν και κάθε άλλο παρά προφανείς– παραδοχές:

1. Κάθε νοητικό φαινόμενο είναι πάντα ένα γνωσιακό φαινόμενο και
2. Κάθε γνωσιακό φαινόμενο δεν είναι τίποτε άλλο, παρά ένα υπολογιστικό φαινόμενο. Ισως έτσι εξηγείται γιατί, από τα πρώτα τους βήματα μέχρι σήμερα, τόσο η ΤΝ όσο και οι άλλες γνωσιακές επιστήμες (γνωσιακή ψυχολογία, υπολογιστική νευροεπιστήμη κ.ά.) υιοθέτησαν το «υπολογιστικό μοντέλο» ως αποκλειστικό πρότυπο για την κατανόηση όλων των τυπικά ανθρώπινων νοητικών φαινομένων, αλλά και γιατί οι νέοι, τότε, ηλεκτρονικοί υπολογιστές αναδείχτηκαν ως το βασικό ερευνητικό εργαλείο για τον έλεγχο της αλήθειας των υποθετικών μοντέλων και των θεωριών αυτών των επιστημών.

Ωστόσο, αυτή η θεμελιώδης γνωσιακή παραδοχή, το ότι δηλαδή μια υπολογιστική μηχανή (π.χ. ένας ψηφιακός ή αναλογικός υπολογιστής) μπορεί, κατ’ αρχάς, να αναπαράγει όλες τις λειτουργίες ενός βιολογικού εγκεφάλου, οδηγεί στο ταυτολογικό συμπέρασμα ότι ο εγκέφαλός μας δεν είναι τίποτε άλλο από μια υπολογιστική μηχανή! Πράγματι, η θεμελιακή και, μέχρι πρόσφατα, αδιαμφισβήτητη υπόθεση εργασίας όλων όσοι εργάζονται σε φιλόδοξα προγράμματα κατασκευής «ευφυών μηχανών», ήταν η παραδοχή πως κάθε ανθρώπινη νοητική συμπεριφορά είναι μόνο μια υπολογιστική διεργασία: αλγοριθμικός χειρισμός συμβόλων βάσει κανόνων.

Πρόκειται για το περίφημο και τεχνολογικά παραγωγικότατο μοντέλο της «υπολογιστικής θεωρίας» των νοητικών λειτουργιών (computationalism), η οποία είναι η προϋπόθεση για την επικράτηση στη σύγχρονη τεχνοεπιστήμη αυτού του νέου υπολογιστικού παραδείγματος, δηλαδή της ρητής παραδοχής ότι κάθε νοητική λειτουργία είναι ουσιαστικά μια υπολογιστική διεργασία.

Η ουτοπία της εξαϋλωμένης νοημοσύνης της «hard AI»

Ωστόσο, αυτό το νέο ερευνητικό πρόγραμμα της ΤΝ δεν προϋποθέτει απλώς αλλά και επιβάλλει την «καινοφανή» ιδέα ότι σε κάθε υπολογιστική μηχανή υπάρχει μια απόλυτη ή, αν θέλετε, «εκ φύσεως» διάκριση ανάμεσα στο λογισμικό (software) και το υλισμικό (hardware) τμήμα της μηχανής, αδιάφορο αν αυτή η υπολογιστική μηχανή είναι βιολογική ή ψηφιακή. Υπό αυτήν την έννοια, η αποδοχή του υπολογιστικού μοντέλου της ΤΝ συνεπάγεται την εξαΰλωση του νου: Μόνον αν οι νοητικές λειτουργίες ψηφιοποιηθούν αλγοριθμικά μπορούν να αποκοπούν από το βιολογικό τους υπόστρωμα και να μετακομίσουν ελεύθερα από τους βιολογικούς στους ηλεκτρονικούς εγκεφάλους πυριτίου.

Εχει περάσει πάνω από μισός αιώνας συστηματικών ερευνών και εκπληκτικών εφαρμογών στο πεδίο της ΤΝ, κι όμως το αποφασιστικό ερώτημα, αν οι μηχανές μπορούν ή, έστω, αν θα καταφέρουν κάποτε να σκέφτονται με τρόπο ανθρώπινο, παραμένει αναπάντητο. Για την ακρίβεια, δεν υπάρχει ούτε καν στοιχειώδης ομοφωνία μεταξύ των ειδικών για το πώς θα έπρεπε να οριστούν ή να εννοηθούν επιστημονικά οι βασικοί όροι αυτού του ερωτήματος: τι ακριβώς είναι μια «μηχανή» και πότε ή τι σημαίνει ότι αυτή διαθέτει «νοημοσύνη» ή «σκέψη»;

Διότι, βέβαια, όλα εξαρτώνται αφενός από το πώς ορίζει κανείς αυτές τις σκοτεινές έννοιες και αφετέρου από το πόσο αυστηρά ή ευέλικτα είναι τα επιστημονικά κριτήρια που υιοθετεί, όταν τις χρησιμοποιεί. Ετσι, για παράδειγμα, ανάλογα με την οπτική γωνία ή το πρότυπο νοημοσύνης που υιοθετεί κανείς, οι σύγχρονοι πανίσχυροι ψηφιακοί υπολογιστές μπορούν κάλλιστα να θεωρηθούν εντελώς «ανόητοι», ενώ, αντίθετα, μια απλή αριθμομηχανή μπορεί να χαρακτηριστεί ως «νοήμων».

Παρ’ όλα αυτά, σήμερα, ουδείς αμφιβάλλει για τις εκπληκτικές προόδους που έχουν συντελεστεί στην επιστήμη των υπολογιστών και ειδικότερα για τις αποφασιστικής σημασίας εφαρμογές της ΤΝ στην παραγωγική διαδικασία και την κοινωνική διαχείριση. Αυτές οι πρόσφατες τεχνολογικές εξελίξεις οδηγούν, άραγε, αναπόφευκτα στην εκπλήρωση του πανάρχαιου τεχνολογικού ονείρου της δημιουργίας νοημόνων μηχανών; Ακόμη και σε αυτό το ερώτημα οι απόψεις των ειδικών διίστανται.

Οι οπαδοί της «σκληρής ΤΝ» (hard AI) υποστηρίζουν ότι η δημιουργία νοημόνων και αυτόνομα σκεπτόμενων μηχανών είναι αναπόφευκτη και, δεδομένου ότι τόσο τα υπολογιστικά προγράμματα όσο και το υλισμικό των υπολογιστών διαρκώς βελτιώνονται, αργά ή γρήγορα θα καταφέρουμε να προσομοιώσουμε τις βασικές ανθρώπινες νοητικές λειτουργίες σε εγκεφάλους πυριτίου. Και, όταν αυτές οι υπολογιστικές μηχανές αποκτήσουν επαρκή πολυπλοκότητα, ανάλογη με αυτήν των ανθρώπινων νοητικών λειτουργιών που προσομοιώνουν, τότε η νοημοσύνη τους θα αναδυθεί αυτομάτως.

Η τυφλή εμμονή της επιστημονικής κοινότητας στο πρόγραμμα της «σκληρής ΤΝ» φαίνεται να δικαιολογείται επαρκώς, τις δύο τελευταίες δεκαετίες, από τις καινοφανείς και πολύ ανατρεπτικές τεχνολογικές εφαρμογές της. Εντούτοις, αυτή η εξόφθαλμα αφηρημένη υπολογιστική και αμιγώς αλγοριθμική προσέγγιση της τεχνολογικής προσομοίωσης του ανθρώπινου νου, μολονότι οδηγεί στη δημιουργία αξιοθαύμαστων και πανίσχυρων ψηφιακών υπολογιστικών μηχανών, δεν έχει ακόμη καταφέρει να τις προικίσει με ανθρώπινου τύπου νοημοσύνη, ούτε βέβαια με κάποια στοιχειωδώς αυτόνομη δημιουργική σκέψη.

Ομως, η (πρόσκαιρη;) αποτυχία της «σκληρής Τ.Ν.» στο να δημιουργήσει υπολογιστικές μηχανές ικανές να επιδεικνύουν ανθρώπινη νοημοσύνη δεν σημαίνει, βέβαια, ότι η ανθρώπινη γλώσσα, η έλλογη σκέψη, η συνείδηση, η φαντασία και τα συναισθήματα, δηλαδή όλες αυτές οι «ανώτερες» και αινιγματικές εκδηλώσεις του ανθρώπινου νου, είναι επιστημονικά ανεξήγητα ή υπερφυσικά φαινόμενα, δημιουργήματα κάποιων σκοτεινών δυνάμεων (της άυλης ψυχής, του Θεού κ.ο.κ.).

Αποκαλύπτοντας τα δυϊστικά μεταφυσικά πρότυπα της ΤΝ

Πάντως, η εμφανής τεχνολογική αδυναμία υλοποίησης των στόχων της «σκληρής Τ.Ν.» οδήγησε πρόσφατα σε μια πιο «πραγματιστική» ή «ήπια» εκδοχή της ΤΝ (soft AI). Αυτή υποστηρίζει ότι η έρευνα της τεχνητής νοημοσύνης, εκτός από την τεράστια πρακτική της αξία, αποτελεί και ένα μοναδικό και ιδιαίτερα χρήσιμο γνωσιολογικό πρόγραμμα κατανόησης των λειτουργιών του ανθρώπινου νου και άρα αυτογνωσίας. Κοντολογίς, τα νέα, πιο περίπλοκά υπολογιστικά μοντέλα της ΤΝ ίσως αποδειχτούν ένα ιδανικό εργαλείο για τον έλεγχο, δηλαδή για την επαλήθευση ή τη διάψευση των εναλλακτικών επιστημονικών προσεγγίσεων ή των θεωριών της ιδιαιτερότητας των ανθρώπινων νοητικών φαινομένων. Κάτι που επιβεβαιώνεται, για παράδειγμα, αν αντιπαραβάλουμε τα αλγοριθμικά μοντέλα του νου της «σκληρής ΤΝ» με τα πιο πρόσφατα «συνδετιστικά» μοντέλα που προκύπτουν από τις έρευνες στη Νευροϋπολογιστική, τα οποία βασίζονται στην αρχιτεκτονική των πραγματικών βιολογικών εγκεφάλων και όχι στα υπολογιστικά μοντέλα της γραμμικής επεξεργασίας ψηφιακών πληροφοριών.

Πράγματι, όπως είδαμε, η Τεχνητή Νοημοσύνη συγκροτείται ως αυτόνομος επιστημονικός κλάδος μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, με το διακηρυγμένο εξαρχής πρόγραμμα να αναπαραγάγει, όσο καλύτερα γίνεται, κάθε ανθρώπινη νοήμονα συμπεριφορά με τεχνητά μέσα (υπολογιστικές μηχανές). Πρόκειται για το περίφημο και παραγωγικότατο τεχνολογικά ερευνητικό πρόγραμμα της «υπολογιστικής θεωρίας της νόησης» (computationalism). Η θεμελιώδης και η κυρίαρχη, μέχρι πρόσφατα, υπόθεση εργασίας όλων όσοι εργάζονται σε αυτό το φιλόδοξο πρόγραμμα ΤΝ, ήταν η παραδοχή πως κάθε ανθρώπινη νοητική λειτουργία είναι τελικά μια υπολογιστική διεργασία. Και άρα η ανθρώπινη σκέψη δεν είναι τίποτε περισσότερο και τίποτε λιγότερο από υπολογισμός.

Ωστόσο, πίσω από αυτή την καινοφανή τεχνολογικά ιδέα, κρύβεται μια διόλου αθώα επιστημονικά διάκριση του «λογισμικού» από το «υλισμικό» της κάθε υπολογιστικής μηχανής, διάκριση που παραπέμπει σε μια πολύ οικεία μεταφυσική προκατάληψη της Δύσης: τη δυϊστική φιλοσοφική προκατάληψη που, εδώ και αιώνες, επιβάλλει όχι μόνο να διαχωρίζουμε αυθαίρετα τον νου από τον εγκέφαλο, αλλά ουσιαστικά να αδιαφορούμε για το πραγματικό, το βιολογικό υπόστρωμα του ανθρώπινου νου, δηλαδή τον εγκέφαλο.

Πράγματι, οι δυϊστικές προκαταλήψεις και πρακτικές αποδείχτηκαν το μεγαλύτερο εμπόδιο για την επίτευξη μιας πραγματικά αυτόνομης νοημοσύνης των μηχανών. Διόλου περίεργο, λοιπόν, ότι, στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, ολοένα και περισσότεροι ερευνητές της ΤΝ αναγνωρίζουν τα εγγενή επιστημολογικά όρια ή τα εμπόδια στις προσπάθειές τους και τα αποδίδουν σε αυτήν ακριβώς τη δυϊστική μεταφυσική προκατάληψη, καθώς και στη γνωσιακή-μεθοδολογική τους αδυναμία να την υπερβούν.

Στο επόμενο άρθρο θα εξετάσουμε αναλυτικότερα το γιατί η καθιέρωση του υπολογιστικού μοντέλου της ΤΝ προϋποθέτει, αλλά και συνεπάγεται την εξαΰλωση του ανθρώπινου νου. Μόνο έτσι μπόρεσε να εμφανιστεί η νέα υπολογιστική τεχνολογία, που, αποκόπτοντας αυθαίρετα τα νοητικά φαινόμενα από το βιολογικό τους υπόστρωμα, καθιστά εφικτή τη μετακόμισή τους από τους βιολογικούς εγκεφάλους στους… υπολογιστές.



70 χρόνια πριν, θα αρχίσει να διαμορφώνεται ένας ολότελα νέος τομέας έρευνας της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης. Πρόκειται για την Τεχνητή Νοημοσύνη, που πολύ σύντομα θα εξελιχθεί σε ένα αξιοθαύμαστο παιδί της ανθρώπινης τεχνολογικής νοημοσύνης. Ως επίσημη ημερομηνία γέννησης του επαναστατικού προγράμματος της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) θεωρείται από τους ιστορικούς της επιστήμης η δημοσίευση του άρθρου «Υπολογιστικές μηχανές και νοημοσύνη», που έγραψε το 1950 ο κορυφαίος Βρετανός μαθηματικός και λογικολόγος Αλαν Τιούρινγκ (Alan Turing).

Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, υπάρχει ζωτική ανάγκη για συστηματική ενημέρωση και ευρύτατη κοινωνική διαβούλευση σχετικά με τις ιδιαίτερα ανατρεπτικές εξελίξεις στην ΤΝ, επειδή όλοι αναγνωρίζουμε ότι βρισκόμαστε ήδη σε μια πολύ κρίσιμη καμπή του τεχνολογικού - επιστημονικού πολιτισμού μας. Και οι τελικές αποφάσεις για τις εφαρμογές της ΤΝ οφείλουν να ληφθούν από τους ενημερωμένους πολίτες και όχι βέβαια από τους ειδικούς.

https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/434118_ai-metaneoteriko-eyaggelio-tis-tehnologikis-mas-yperbasis