Πώς οι τοξικές βιοπολιτικές μετατρέπουν τα εθιστικά μας πάθη σε… παθήματα;
Στο προηγούμενο άρθρο μας είδαμε το πώς η σύγχρονη επιστημονική διερεύνηση διαφωτίζει την πολυσήμαντη έννοια του «εθισμού» σε διάφορες ουσίες και συμπεριφορές. Σήμερα θα εξετάσουμε τις νέες βιοπολιτικές της εφαρμογής αυτών των ανατρεπτικών επιστημονικών γνώσεων με στόχο τον αποτελεσματικότερο κοινωνικό έλεγχο και τη μαζική χειραγώγηση των εθισμένων. Ηδη από την αυγή της τρίτης χιλιετίας οι τομείς της σωματικής και ψυχικής υγείας, της αναπαραγωγής, της μακροζωίας, της κινητικότητας των πληθυσμών αποτελούν το πρωταρχικό αντικείμενο άσκησης της ύστερης νεωτερικής ή, ακριβέστερα, μετανεωτερικής βιοπολιτικής, σύμφωνα με την οποία η «αξία» της ανθρώπινης ζωής δεν αποτιμάται μόνο με οικονομικούς όρους, αλλά πρωτίστως με βιολογικά κριτήρια.
Οπως εγκαίρως είχε διαβλέψει ο κορυφαίος Γάλλος στοχαστής Μισέλ Φουκό (Michel Foucault), στην εποχή μας όχι απλώς έχουμε τη δυνατότητα, αλλά είμαστε υποχρεωμένοι να μιλάμε για βιοπολιτική «προκειμένου να περιγράψουμε αυτό που εισάγει τη ζωή και τους μηχανισμούς της στον τομέα των ρητών υπολογισμών και μετατρέπει την εξουσία-γνώση σε παράγοντα μετασχηματισμού της ανθρώπινης ζωής».
Το ύστερο ερευνητικό του έργο για τη βιοπολιτική ο Φουκό θα το παρουσιάσει το έτος 1975-1976 σε μια σειρά περίφημων μαθημάτων υπό τη μορφή διαλέξεων στο Collège de France με τίτλο «Για την υπεράσπιση της κοινωνίας», οι οποίες δημοσιεύτηκαν αργότερα στο ομότιτλο βιβλίο του (στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδ. Ψυχογιός). Τα επόμενα χρόνια, μέχρι το 1979, ο Μισέλ Φουκό θα διερευνήσει συστηματικά την αρχαιολογία, δηλαδή τις συνθήκες για την ιστορικοπολιτική ανάδυση αυτού του καινοφανούς τρόπου άσκησης της εξουσίας. Και αυτές οι διαλέξεις στο Collège de France καταγράφονται στο μεταθανάτιο βιβλίο «Η γέννηση της βιοπολιτικής», που κυκλοφορεί αψογά μεταφρασμένο από τις εκδ. Πλέθρον.
Ο πρόωρος θάνατός του το 1984 δεν του επέτρεψε να αναπτύξει επαρκώς αυτές τις πρωτοποριακές και αντισυμβατικές ιδέες του. Ωστόσο η ανάλυση από τον Φουκό της ύστερης νεωτερικής πολιτικής ως βιοεξουσίας θα υιοθετηθεί και θα διευρυνθεί από διάφορους διάσημους πολιτικούς φιλοσόφους, μεταξύ των οποίων και ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν (Giorgio Agamben), ο οποίος θα επικαιροποιήσει και θα διευρύνει όσο κανένας άλλος την ανατρεπτική ιδέα της βιοπολιτικής.
Πράγματι στο εντυπωσιακό βιβλίο του «Homo sacer: κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή» -κυκλοφορεί άριστα μεταφρασμένο από τις εκδ. Εξάρχεια- ο κορυφαίος Ιταλός πολιτικός φιλόσοφος θα παρουσιάσει μια διευρυμένη ανάλυση των σύγχρονων βιοπολιτικών πρακτικών. Σύμφωνα με τον Αγκάμπεν, στις μέρες μας οι βιοπολιτικές πρακτικές καταφεύγουν στις τελευταίες βιοτεχνολογικές, βιοϊατρικές προόδους και στη μαζική ιατρικοποίηση, μετατρέποντας έτσι τη ζωή των ανθρώπων σε «γυμνή ζωή» η οποία είναι δυνητικά φονεύσιμη στα ολοκληρωτικά καθεστώτα.
Αναλύοντας μάλιστα σε αυτό και στα επόμενα βιβλία του τα όσα «ανήκουστα» συμβαίνουν γύρω μας ή και σε εμάς τους ίδιους, ο Αγκάμπεν καταλήγει στο φουκοϊκό και πολύ συχνά επιβεβαιωμένο συμπέρασμα ότι «στη νεωτερική βιοπολιτική κυρίαρχος είναι εκείνος που αποφασίζει για την αξία ή τη μη αξία της ζωής ως τέτοιας, δηλαδή για το αν η ζωή ως τέτοια έχει ή δεν έχει αξία»!
Από τη νευροβιολογία των εθισμών…
Πώς ωστόσο σχετίζεται η βιοπολιτική με τα φαινόμενα μαζικού εθισμού είτε σε ουσίες είτε σε συμπεριφορές και ειδικότερα με τις διαγνώσιμες εθιστικές διαταραχές του πληθυσμού, που στις μέρες μας έχουν προσλάβει επιδημικές διαστάσεις; Αρκεί να αναλογιστεί κανείς τον αριθμό των εθισμένων ατόμων στις νόμιμες εθιστικές ουσίες: σε περίπου 1,3 δισ. ετησίως υπολογίζεται ο αριθμός των ανθρώπων που είναι εθισμένοι στη νικοτίνη, τουλάχιστον 283 εκατ. είναι διαγνωσμένοι αλκοολικοί, από τους οποίους 3 εκατ. περίπου πεθαίνουν ετησίως λόγω χρόνιων αλκοολικών τοξικόσεων. Στις ήπια εθιστικές ουσίες όπως η καφεΐνη είναι εθισμένο πάνω από το 80% του παγκόσμιου πληθυσμού, ενώ στις αναλγητικές φαρμακευτικές ουσίες υπολογίζεται ότι περισσότεροι από 17,4 εκατ. άνθρωποι είναι σοβαρά εθισμένοι και από αυτούς πάνω από το 3% καταναλώνει καθημερινά υπερβολικά μεγάλες δόσεις οπιοειδών φαρμάκων.
Επομένως το αλκοόλ, δηλαδή η αιθυλική αλκοόλη που περιέχεται στα διάφορα οινοπνευματώδη ποτά, είναι μαζί με τη νικοτίνη και τον καφέ οι πιο διαδεδομένες νόμιμα εθιστικές ουσίες. Ακριβώς όπως οι καπνιστές υποφέρουν αν στερηθούν τη νικοτίνη, έτσι και οι «αλκοολικοί» δεν μπορούν να στερηθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα τα «απαραίτητα» οινοπνευματώδη ποτά και με τη πάροδο του χρόνου χρειάζονται ολοένα και μεγαλύτερες ποσότητες από αυτά για να ικανοποιήσουν την επίκτητη ανάγκη τους για αλκοόλ.
Ομως αντίθετα από τη νικοτίνη, που δρα στο νευρικό μας σύστημα ως διεγερτική ουσία, το αλκοόλ κατατάσσεται φαρμακολογικά στις κατασταλτικές ουσίες: μολονότι σε μικρές δόσεις έχει πρόσκαιρα διεγερτική δράση που προκαλεί τη γνωστή ευφορία και ιλαρότητα, σε μεγαλύτερες ποσότητες οδηγεί στη μέθη, μια ιδιαίτερη κατάσταση ψυχοσωματικής καταστολής που εκδηλώνεται συνήθως με ορατές αλλοιώσεις των κινητικών, λεκτικών, συναισθηματικών και διανοητικών ικανοτήτων όσων πίνουν υπερβολικά. Κάτι που ισχύει και για όσους ή όσες είναι εθισμένοι στην υπερβολική κατανάλωση των πιο δραστικών αναλγητικών.
Ενα γενικό συμπέρασμα που προκύπτει από τις σχετικές έρευνες των πέντε τελευταίων χρόνων είναι ότι ο εθισμός μας σε κάποιες προσφιλείς εθιστικές ουσίες βασίζεται στην εγγενή ευπλαστότητα και στις βιολογικές προδιαθέσεις των νευρωνικών κυκλωμάτων του εγκεφάλου μας, όπως π.χ. το σύστημα ανταμοιβής που όπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο μας σχετίζεται άμεσα με την ανάδυση ορισμένων ανώτερων εγκεφαλικών λειτουργιών, όπως η μνήμη και η μάθηση.
Ετσι εξηγείται γιατί η
κατανάλωση του αλκοόλ ή άλλων ισχυρών εθιστικών ουσιών αποτυπώνεται
μοιραία στα νευρωνικά κυκλώματά της μνήμης-μάθησης, επηρεάζοντας, ενίοτε
δραματικά, τόσο τη βιολογική μας προδιάθεση για υπερκατανάλωση όσο και
τις υποτροπές μας κατά τη φάση αποτοξίνωσης από τις απολαυστικές ή και
αναλγητικές εθιστικές ουσίες.
…στη βιοπολιτική διαχείριση των εθισμένων
Το κυρίαρχο πλέον πλανητικά πρότυπο βιοεξουσίας δεν αντιμετωπίζει τους ανθρώπινους πληθυσμούς ως αυτόνομες και απαραίτητες «παραγωγικές μονάδες», αλλά ως ένα αναλώσιμο «βιολογικό απόθεμα» το οποίο μπορεί να το διαχειρίζεται κατά βούληση μέσω της διαρκούς δημιουργίας νέων μαζικών εθισμών. Και η πρώτη στρατηγική επιλογή τόσο της όψιμης νεωτερικής όσο και της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εξουσίας είναι να ασκείται μέσω της βιοπολιτικής, όπως είχε προβλέψει, ήδη από τα μέσα της δεκαετία του 1970 ο Γάλλος φιλόσοφος και ιστορικός Μισέλ Φουκό (βλ. σκίτσο πάνω αριστερά)
Ο εθισμός είναι μια πολύ σύνθετη χρόνια νόσος για την οποία «μέχρι στιγμής, δεν υπάρχει μέθοδος ίασης», όπως διευκρινίζει ο νομπελίστας Eric R. Kandel στο πολύ διαφωτιστικό βιβλίο του «Ο διαταραγμένος νους». Και ο λόγος που δεν υπάρχει ακόμα μια αποτελεσματική θεραπεία για τον εθισμό, όπως εξηγεί σε αυτό το βιβλίο ο E.R. Kandel, είναι ότι «δυστυχώς, οι φαρμακευτικές εταιρίες έχουν επενδύσει λιγοστή προσπάθεια στην ανάπτυξη φαρμάκων για τη θεραπεία του εθισμού και ο λόγος γι’ αυτό είναι η αντίληψή τους ότι δεν θα μπορέσουν να ανακτήσουν το κόστος της έρευνάς τους από τα εθισμένα άτομα»! Υπό αυτή την έννοια οι πιο καταστροφικές κοινωνικά και ενίοτε ανθρωποκτόνες συνέπειες του εθισμού δεν οφείλονται τόσο σε μια επιστημονική ανεπάρκεια για την αντιμετώπισή του όσο στην απάνθρωπη κοινωνικοοικονομική επιλογή, που προκύπτει από μια συνειδητή και εσκεμμένα καταστροφική βιοπολιτική.
Και η συνταγή της βιοπολιτικής διαχείρισης της ανθρώπινης βιομάζας, όπως πολύ ορθά είχε διαισθανθεί ο Μισέλ Φουκό, είναι αρκετά απλή: η «απανθρωποποίηση» των πολιτικών διακυβέρνησης προϋποθέτει και ταυτοχρόνως συνεπάγεται τη «βιολογικοποίηση» της ανθρώπινης κατάστασης. Η βασική επιλογή της όψιμης νεωτερικής εξουσίας είναι να ασκείται μέσω της βιοπολιτικής, μια επιλογή που οδήγησε τον προηγούμενο αιώνα όχι μόνο στα διάφορα «αποτρόπαια» εγκλήματα των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, αλλά και στη συστηματική απανθρωποποίηση της ανθρώπινης ζωής.
Η κυρίαρχη πλέον πλανητικά βιοεξουσία δεν αντιμετωπίζει τους ανθρώπινους πληθυσμούς ως αυτόνομες και απαραίτητες «παραγωγικές μονάδες», αλλά ως ένα αναλώσιμο «βιολογικό απόθεμα» το οποίο και μπορεί να το διαχειρίζεται κατά βούληση. Και η κατανόηση της οργάνωσης και της λειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις τόσο για τη σημερινή νευροεπιστήμη όσο και για τη μελλοντική νευροτεχνολογία.
Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ειδικός επιστήμονας για να διαπιστώσει ότι τα τελευταία 30 χρόνια, χάρη στην εντυπωσιακή πρόοδο των νευροεπιστημών, ο εγκέφαλός μας, έδρα των πιο ανομολόγητων συναισθημάτων μας και των πιο μύχιων σκέψεών μας, έχει γίνει όχι απλώς διαφανής στην επιστημονική γνώση, αλλά και δυνητικά χειραγωγήσιμος από όποιους κατέχουν και διαχειρίζονται αυτά τα νέα νευρο-τεχνολογικά εργαλεία. Πράγματι οι νευροεπιστήμονες είναι πλέον σε θέση να εντοπίζουν επακριβώς και να αναλύουν με αυστηρά εντοπιστικούς και λειτουργικούς όρους τις εγκεφαλικές μικροδομές που ενεργοποιούνται όταν π.χ. ερωτευόμαστε, όταν μαθαίνουμε ή απομνημονεύουμε κάτι, όταν λέμε ψέματα ή αντιδράμε βίαια, όταν κοιτάζουμε ένα έργο τέχνης ή ένα αγαπημένο μας πρόσωπο.
Η καθολική πλέον αναγνώριση της αποφασιστικής σημασίας του εγκεφάλου στην ιδιωτική και την κοινωνική μας ζωή και η μαζική εφαρμογή των νέων εγκεφαλικών αναπαραστατικών και διαγνωστικών τεχνικών ενέχουν, στο άμεσο μέλλον, τον κίνδυνο αφενός της αστυνόμευσης του ανθρώπινου εγκεφάλου και αφετέρου τον έλεγχο μέσω της γενικευμένης νευροαπεικονιστικής παρακολούθησης των πιο ιδιωτικών πτυχών του ανθρώπινου νου.
Στις μέρες μας λοιπόν η βιοπολιτική απαξίωση της ανθρώπινης ζωής σχετίζεται άμεσα με την ανάπτυξη των γνώσεων των επιστημών του εγκεφάλου, που χάρη στις εφαρμογές της νευροτεχνολογίας εκδηλώνεται ως μια πρωτόγνωρη «νευροπολιτική». Και η επιλεκτική διαχείριση των ανθρώπινων εθισμών αποτελεί το προνομιακό πεδίο άσκησης της σύγχρονης βιοπολιτικής. Η κόκκινη γραμμή που άλλοτε οριοθετούσε σαφώς το φυσικό από το τεχνητό έχει αρχίσει να θολώνει, αν δεν έχει ήδη σβήσει οριστικά. Ποτέ άλλοτε δεν φαινόταν τόσο ρεαλιστική η υλοποίηση του ονείρου κάθε βιοεξουσίας: ο ολοκληρωτικός έλεγχος της ανθρώπινης ζωής μέσω του ελέγχου των ανθρώπινων εγκεφάλων.
https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/492359_i-biopolitiki-epidimia-ethismon#goog_rewarded
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Το blog TEO O ΜΑΣΤΟΡΑΣ ουδεμία ευθύνη εκ του νόμου φέρει σχετικά σε άρθρα που αναδημοσιεύονται από διάφορα ιστολόγια. Δημοσιεύονται όλα για την δική σας ενημέρωση.