Ποιο είναι το νευροβιολογικό υπόβαθρο της αντισυμβατικής εφηβικής συμπεριφοράς;
Η εφηβεία, όπως όλοι οι ενήλικες γνωρίζουν, είναι μια ιδιαίτερα άστατη και ταραχώδης περίοδος στη ζωή κάθε ανθρώπου, στη διάρκεια της οποίας το άλλοτε αξιαγάπητο και υπάκουο παιδάκι, που τα πήγαινε καλά με όλη την οικογένεια, γίνεται εριστικό, επιθετικό και «πνεύμα αντιλογίας». Πρόκειται για τη μεταβατική εποχή του περάσματος από την παιδική ηλικία στην ενήλικη ζωή, η οποία διαρκεί τυπικά από την ηλικία των 11 έως τα 20-25 έτη και είναι μια περίοδος αναστάτωσης που τη σφραγίζουν μεγάλες αλλαγές στη συμπεριφορά.
Ανεξαρτήτως φύλου, οι περισσότεροι έφηβοι και οι έφηβες νιώθουν την ανάγκη να απομονώνονται από τους γονείς τους και να περνούν περισσότερο χρόνο με τους φίλους και τις φίλες τους, έστω και μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Αντισυμβατικές συμπεριφορές, που όχι μόνο δεν πρέπει να τις θεωρούμε μη φυσιολογικές «παρεκκλίσεις», αλλά, αντίθετα, όπως υποστηρίζουν οι πιο πρόσφατες σχετικές έρευνες, είναι απολύτως φυσικές και αναγκαίες για τη διαμόρφωση ενός ενήλικου εγκεφάλου, ικανού για τις πιο «ώριμες» συμπεριφορές.
Τι ωθεί, όμως, τα άτομα στην εφηβική ηλικία να διεκδικούν με κάθε ευκαιρία την αυτονομία τους, η οποία εκφράζεται τόσο με τις αντισυμβατικές συμπεριφορές τους όσο και με την αναζήτηση νέων εμπειριών, οι οποίες, ενίοτε, είναι επισφαλείς για τα ίδια; Και γιατί τα γνωσιακά και συναισθηματικά ενδιαφέροντα των εφήβων επικεντρώνονται αφενός στον εαυτό τους -η εικόνα και η διάθεση του οποίου αλλάζει διαρκώς- και αφετέρου στις σχέσεις μέσα στην εφηβική παρέα, από τα μέλη της οποίας αποζητούν απελπισμένα την αποδοχή που συνήθως δεν βρίσκουν στους μεγαλύτερους;
Πρότυπα εφηβικής συμπεριφοράς που συνήθως αποδίδονται στην παραβατικότητα, στην ελλιπή πειθαρχία ή στην απαξιωτική διάθεση των «ατίθασων νιάτων». Πρόκειται για μία κοινότοπη «εξήγηση», που μας αποκαλύπτει πολύ περισσότερα για τις συντηρητικές απόψεις και πρακτικές των ενηλίκων που την υποστηρίζουν, παρά για τα βαθύτερα κίνητρα της διαχρονικά αντισυμβατικής συμπεριφοράς των εφήβων. Οι πιο πρόσφατες επιστημονικές έρευνες, αντίθετα, αρχίζουν όχι μόνο να διαφωτίζουν τους εγκεφαλικούς μηχανισμούς που εμπλέκονται στην εμφάνιση των «δυσάρεστων» εφηβικών συμπεριφορών, αλλά μας αποκαλύπτουν και την αποφασιστική σημασία τους στη διαμόρφωση της μετέπειτα ενήλικης ζωής.
Συνήθως, ο ανθρώπινος εγκέφαλος περιγράφεται ως ένα ιδιαίτερα πολύπλοκο βιολογικό όργανο, το οποίο αναπτύσσεται ταχύτατα μέχρι το τέλος της εφηβείας, γνωρίζει το ζενίθ της ανάπτυξης των δυνατοτήτων του κατά την ενηλικίωση, ενώ, κατόπιν, είναι καταδικασμένο στη σταδιακή παρακμή της τρίτης ηλικίας. Η περιγραφή αυτή θεωρείται πλέον ανακριβής και, τουλάχιστον από επιστημονική άποψη ξεπερασμένη.
Ο διαρκώς εξελισσόμενος εγκέφαλος είναι ατίθασος
Η απροσδόκητη ανακάλυψη, των τελευταίων χρόνων, στο πεδίο των
Νευροεπιστημών είναι η εντυπωσιακή δομική πλαστικότητα και η μεγάλη
λειτουργική ευελιξία του ανθρώπινου εγκεφάλου: μολονότι, κατά κανόνα, οι
βασικές εγκεφαλικές δομές και οι λειτουργίες των νευρώνων που
συγκροτούν αυτές τις δομές δεν μεταβάλλονται δραματικά στο μεγαλύτερο
μέρος της ζωής μας, δεν ισχύει το ίδιο και με την οργάνωση των
εγκεφαλικών κυκλωμάτων και τις συνδέσεις μεταξύ των νευρώνων (συνάψεις).
Πλήθος ερευνών επιβεβαιώνουν το αινιγματικό, αλλά καθολικό φαινόμενο του «κλαδέματος» των συνάψεων (Synaptic Pruning), δηλαδή της αποκοπής των περιττών συνάψεων και της εξάλειψης μεγάλου αριθμού νευρώνων. Είναι μία διεργασία αποφασιστικής σημασίας για την καλή λειτουργία του εγκεφάλου, που ξεκινά ήδη από την πρώιμη παιδική ηλικία, κορυφώνεται κατά την εφηβική ηλικία και ολοκληρώνεται στα πρώτα χρόνια της ενηλικίωσης.
Πράγματι, ο αριθμός των νευρώνων και των μεταξύ τους συνάψεων που υπάρχουν κατά τη γέννηση είναι πολύ μεγαλύτερος από αυτόν που απαιτείται για την καλή λειτουργία του εγκεφάλου. Για παράδειγμα, ο εγκέφαλος ενός τρίχρονου παιδιού περιέχει διπλάσιες συνάψεις και πολύ περισσότερους νευρώνες απ’ ό,τι ο ενήλικος εγκέφαλος του ίδιου ατόμου. Και η μαζική εξάλειψη των νευρωνικών συνάψεων συμβαίνει επειδή πολλές συνάψεις αποδεικνύονται μη λειτουργικές και άρα περιττές. Οπότε ο εγκέφαλός μας τις «κλαδεύει», για τον ίδιο λόγο που ο κηπουρός κόβει τα πιο ασθενικά κλαδιά για να εξοικονομήσει ενέργεια και να δυναμώσει το φυτό.
Κορυφαίοι ειδικοί υποστηρίζουν ότι πρόκειται για τον βασικό μηχανισμό εγκεφαλικής αναδιοργάνωσης, που συμβαίνει κυρίως κατά την εφηβική ηλικία, και εξαρτάται από τις ιδιαίτερες ανάγκες και τα ερεθίσματα που δέχεται ο εγκέφαλος από το περιβάλλον. Και όταν αυτό το εγκεφαλικό «κλάδεμα» αποτυγχάνει; Τότε εμφανίζονται πολύ σοβαρά νευρολογικά προβλήματα: π.χ. στη σχιζοφρένεια η δημιουργία συνάψεων είναι ανεξέλεγκτη, δηλαδή υπάρχουν τελικά πολύ περισσότερες νευρωνικές συνάψεις απ’ όσες χρειάζεται ο εγκέφαλος για να δημιουργεί τα σταθερά και εύρωστα εγκεφαλικά κυκλώματα που είναι ικανά να λειτουργούν κανονικά. Ενώ όταν υπάρχει ανεπαρκές συνοπτικό κλάδεμα συνάψεων, στις πρώιμες φάσεις της εγκεφαλικής ανάπτυξης, τότε εμφανίζονται οι πιο σοβαρές μορφές αυτισμού, όπως εξηγεί αναλυτικότατα ο νομπελίστας Eric R. Κandel στο βιβλίο «Ο διαταραγμένος νους» (κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).
Αρχίζουμε, ελπίζω, να υποψιαζόμαστε το γιατί οι εγκεφαλικές εξελίξεις κατά την εφηβεία παίζουν αποφασιστικό ρόλο στη ζωή των ανθρώπων (αλλά και των άλλων θηλαστικών). Στη διάρκεια αυτής της ταραγμένης περιόδου, στο σώμα και στον εγκέφαλο συμβαίνουν αποφασιστικές αλλαγές. Ειδικότερα, στον εγκέφαλο των εφήβων συμβαίνουν ριζικές ανακατατάξεις τόσο στο εσωτερικό όσο και μεταξύ των εγκεφαλικών δομών του εγκεφαλικού φλοιού.
Από την αρχή μέχρι το τέλος της εφηβείας, τόσο η φαιά ουσία του εγκεφαλικού φλοιού, δηλαδή οι νευρώνες και οι μεταξύ τους συνάψεις, όσο και η λευκή ουσία αλλάζουν δραματικά, ενώ τα ειδικά εγκεφαλικά κέντρα για τον έλεγχο της συμπεριφοράς εξελίσσονται ταχύτατα και άρα δεν είναι σε θέση να ελέγχουν συνειδητά τις αντιδράσεις και τις συμπεριφορές των εφήβων.
Ωστόσο, κατά την εφηβική ηλικία, η φαιά και η λευκή ουσία, δηλαδή ο συνολικός όγκος του εγκεφάλου, αναπτύσσονται με διαφορετικούς ρυθμούς στα αγόρια και στα κορίτσια. Στα κορίτσια η φαιά ουσία αρχίζει να αναπτύσσεται απότομα γύρω στα 8,5 χρόνια, ενώ ο εγκεφαλικός τους όγκος αυξάνει γύρω στα 10,5 χρόνια. Δυο διεργασίες εγκεφαλικής ανάπτυξης που στα αγόρια ξεκινούν λίγο αργότερα: περίπου 10,5 χρόνων και 14,5 χρόνων, αντίστοιχα.
Επειτα από αυτές τις αποφασιστικές ηλικίες παρατηρείται μια αντιστροφή πορείας: η αύξηση του όγκου της φαιάς ουσίας σταματά και σταδιακά μειώνεται, ενώ αυξάνει σημαντικά σε όγκο η λευκή ουσία του εγκεφάλου, δηλαδή η κηρώδης επικάλυψη μεταξύ των νευρώνων και γύρω από τους νευράξονες, η αύξηση της οποίας ενισχύει σημαντικά τη δομική ευστάθεια και την επικοινωνία μεταξύ των νευρώνων.
Το γιατί, κατά την εφηβεία, η φαιά ουσία μειώνεται σημαντικά, ενώ παράλληλα αυξάνει ο όγκος της λευκής ουσίας, εξηγείται επαρκώς από τον μηχανισμό του κλαδέματος των συνάψεων, που φρενάρει τον άσκοπο πολλαπλασιασμό των συνάψεων μεταξύ των νευρώνων, διασφαλίζοντας τη μέγιστη απόδοση των νευρωνικών κυκλωμάτων του εγκεφάλου!
Μεταξύ των βιολογικών και κοινωνικών αναγκών
Οι διεργασίες της εγκεφαλικής-ψυχονοητικής ανάπτυξης που περιγράψαμε, συνεπάγονται τον πολύ μεγαλύτερο έλεγχο της εφηβικής συμπεριφοράς, όχι από τα ανεπαρκώς διαμορφωμένα φλοιικά κυκλώματα έλλογης σκέψης, αλλά από τις υποφλοιώδεις εγκεφαλικές δομές του μεταιχμιακού συστήματος, του υποθαλάμου και της αμυγδαλής, οι οποίες, ως γνωστόν, εμπλέκονται στις αυθόρμητες, όχι επαρκώς επεξεργασμένες, και άρα έντονα συναισθηματικά φορτισμένες αντιδράσεις ενός ατόμου. Κάτι που στην ακόμη ασταθή νοητικά ζωή του εφηβικού εγκεφάλου μεταφράζεται σε έναν κυκλώνα από ασαφείς σκέψεις και πολύ δυνατά συναισθήματα.
Ετσι, οι εγκεφαλικές αλλαγές που επέρχονται κατά την εφηβεία, συνδέονται άμεσα με τέσσερα πιο συνηθισμένα γνωρίσματα της εφηβικής ζωής: την ευφάνταστη και δημιουργική διερεύνηση των ανθρώπινων πραγμάτων, την έντονη συναισθηματική φόρτιση σε όλες τις σχέσεις των εφήβων με τους άλλους, την επίμονη ανάγκη άμεσης κοινωνικής αποδοχής και τη διαρκή αναζήτηση νέων εμπειριών, ακόμη κι αν αυτό συνεπάγεται σοβαρούς κινδύνους για τους ίδιους ή τους άλλους/άλλες εφήβους.
Ανάλογα με το αν οι εφηβικές εμπειρίες τους ήταν καταστροφικές ή ευχάριστες, πολλοί «ώριμοι» άνθρωποι επιλέγουν να διατηρήσουν σε όλη τους τη ζωή κάποια από αυτά τα τυπικά εφηβικά χαρακτηριστικά. Αυτό σημαίνει ότι πολλά ενήλικα άτομα επιμένουν με αξιοζήλευτη αφέλεια να εμφανίζουν, είτε από ανάγκη είτε από αδυναμία, αλλά σε αυτή την περίπτωση συνειδητά, κάποιες «εφηβικές» συμπεριφορές: όπως η αναποφασιστικότητα, η απουσία σοβαρής δέσμευσης και ενσυναίσθησης στις κοινωνικές τους σχέσεις κοκ.
Συνεπώς, από τα όσα ήδη γνωρίζουμε, θα έπρεπε να θεωρείται προφανές ότι μόνο αν κατανοούμε τις εγγενείς δυνατότητες, αλλά και τα ανυπέρβλητα όρια της εγκεφαλικής ανάπτυξης κατά την εφηβεία, μπορούμε να διαμορφώσουμε πιο κατάλληλα παιδαγωγικά συστήματα και πιο αντικειμενικά κριτήρια αξιολόγησης της εφηβικής «τρέλας». Διαφορετικά, θα εξακολουθήσουμε να ευνουχίζουμε (κοινωνικά) και να βιάζουμε (παιδαγωγικά) τις ή τους εφήβους, προκαλώντας τις ανεπιθύμητες αντικοινωνικές και αυτοκαταστροφικές αντιδράσεις τους, τις οποίες, ενώ δεν τις κατανοούμε, με περισσή υποκρισία τις καταδικάζουμε.
https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/448822_i-adiafanis-leitoyrgia-toy-efibikoy-egkefaloy
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Το blog TEO O ΜΑΣΤΟΡΑΣ ουδεμία ευθύνη εκ του νόμου φέρει σχετικά σε άρθρα που αναδημοσιεύονται από διάφορα ιστολόγια. Δημοσιεύονται όλα για την δική σας ενημέρωση.