Αναζητώντας στον εγκέφαλο το βιολογικό υπόβαθρο της χορευτικής δημιουργικότητας
Ο χορός περιγράφεται συνήθως ως ψυχαγωγική ή τελετουργική δραστηριότητα, ένα σύνολο από ρυθμικές σωματικές κινήσεις που λειτουργούν σαν μια εναλλακτική «γλώσσα», δηλαδή ως μια διαχρονική και πανανθρώπινη μορφή επικοινωνίας χωρίς λέξεις. Μια αινιγματική μορφή επικοινωνίας που, από αρχαιοτάτων χρόνων, εκδηλώνεται με συλλογικά ή ατομικά επαναλαμβανόμενες σωματικές κινήσεις, οι οποίες αποκτούν κάποιο νόημα μόνο όταν εντάσσονται στο πλαίσιο μιας χορευτικής σύνθεσης (χορογραφία).
Αν «χορεύω» σημαίνει ότι εκτελώ -με ή χωρίς τη συνοδεία μουσικής ή τραγουδιών- προκαθορισμένες ή αυθόρμητες ρυθμικές κινήσεις, τότε δικαίως ο χορός θεωρείται η αρχαιότερη και, ενδεχομένως, η πρώτη μορφή ανθρώπινης τέχνης: διότι για την έκφραση και την παρακολούθησή της δεν απαιτείται η προσφυγή στον ανθρώπινο λόγο ή στη μουσική, αφού το ίδιο το ανθρώπινο σώμα είναι το μέσο έκφρασης και καλλιτεχνικής δημιουργίας. Μέσω του χορού λοιπόν οι περισσότεροι άνθρωποι μπορούν να εκφράζουν τις βαθύτερες εμπειρίες τους και με συγκεκριμένες χορευτικές κινήσεις των σωμάτων τους να εξωτερικεύουν τα συναισθήματά τους.
Ωραία ακούγονται όλα αυτά, αλλά ποιες είναι, πότε εμφανίστηκαν και πώς ακριβώς λειτουργούν οι βιολογικές και οι ανθρωπολογικές προϋποθέσεις της χορευτικής συμπεριφοράς των ανθρώπων; Σε τέτοια δυσαπάντητα ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει, τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, η Νευροαισθητική. Ενα νέο, διεπιστημονικό και πολυφωνικό πεδίο έρευνας που διερευνά (προγραμματικά) τις εγκεφαλικές διεργασίες και τις νευροψυχολογικές προϋποθέσεις της δημιουργίας και της αισθητικής απόλαυσης κάθε έργου τέχνης.
Σύμφωνα με τη Νευροαισθητική, τόσο η χορευτική δημιουργία όσο και η αισθητική απόλαυση που βιώνουμε όταν εκτελούμε ή βλέπουμε μια χορογραφία, καθορίζονται ή, τουλάχιστον, επηρεάζονται αποφασιστικά από τη δομή του εγκεφάλου μας. Και πιο συγκεκριμένα, από την ιδιαίτερη οργάνωση του κινητικού και του οπτικού εγκεφαλικού φλοιού, τόσο των χορευτών όσο και των θεατών της χορογραφίας.
Η ανάγκη των ανθρώπων να εκφράζονται μέσω του χορού πρέπει να εκδηλώθηκε πολύ νωρίς στην εξέλιξη του είδους μας και αυτό ακριβώς επιβεβαιώνεται από όλες τις σχετικές παλαιοντολογικές, ανθρωπολογικές και νευροαισθητικές έρευνες, οι οποίες υποστηρίζουν ότι η χορευτική συμπεριφορά είναι μια διαχρονική και πανανθρώπινη ικανότητα. Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι η χορευτική ικανότητα είναι «έμφυτη» στην ανθρώπινη φύση.
Πώς εκδηλώνεται η χορευτική συμπεριφορά σε άλλα είδη ζώων;
Οι χορευτικές συμπεριφορές δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο του ανθρώπινου είδους· κι άλλα είδη ζώων εκτελούν συστηματικά περίπλοκες χορευτικές κινήσεις για να επικοινωνήσουν, για να τραφούν ή για να αναπαραχθούν Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι η χορευτική συμπεριφορά είναι αποκλειστικό προνόμιο του ανθρώπινου είδους, αφού και άλλα είδη ζώων εκτελούν συστηματικά περίπλοκες χορευτικές κινήσεις για να επικοινωνήσουν, για να τραφούν και κυρίως για να αναπαραχθούν. Με άλλα λόγια, αυτά τα είδη ζώων οφείλουν να χορεύουν για να επιβιώνουν!
Το 2009 κυκλοφόρησε ένα πολύ διάσημο βίντεο που έδειχνε έναν παπαγάλο Κοκατούα -το γένος των παπαγάλων με το χαρακτηριστικό λοφίο- να κινείται χορευτικά -κυριολεκτικά να «χτυπιέται» με πάθος!- όποτε άκουγε ένα πολύ γνωστό, τότε, τραγούδι των Backstreet Boys. Ηταν η πρώτη και πολύ διασκεδαστική καταγραφή της ικανότητας ενός άλλου είδους να «χορεύει», δηλαδή να συντονίζεται και να ακολουθεί -με πολύ ακριβείς κινήσεις του σώματος- τον ρυθμό ενός ανθρώπινου χορευτικού τραγουδιού. Οι ερευνητές, αφού απέκλεισαν τη πιθανότητα να είναι οι χορευτικές κινήσεις μαθημένες (μιμητικά), επιβεβαίωσαν ότι πρόκειται για έναν αυθόρμητο συντονισμό των κινήσεων του παπαγάλου με τον ρυθμό του τραγουδιού.
Υστερα από δέκα χρόνια, ερευνώντας τις σωματικές αντιδράσεις αυτών των παπαγάλων στο άκουσμα ορισμένων τραγουδιών, διαπίστωσαν ότι ο «χορός» τους εκδηλώνεται αυθόρμητα με 14 διαφορετικές σωματικές κινήσεις. Η πρώτη σχετική έρευνα δημοσιεύτηκε τον Μάιο 2009 και ακολούθησε δεύτερη τον Ιούλιο 2019, σε δύο άρθρα στο έγκυρο επιστημονικό περιοδικό «Current Biology». Στις πιο πρόσφατες έρευνες που περιγράφονται στο δεύτερο άρθρο, οι ερευνητές, αφού απέκλεισαν την πιθανότητα η χορευτική συμπεριφορά των παπαγάλων να σχετίζεται με τη διατροφή ή την αναπαραγωγή, πρότειναν ότι αυτές οι χορευτικές κινήσεις ίσως να αποτελούν μια προσπάθεια επικοινωνίας με τους ανθρώπους που τους φροντίζουν.
Πολύ πιο σύνθετες χορευτικές και φιλόμουσες συμπεριφορές επιδεικνύουν τα πρωτεύοντα. Οι πρωτοποριακές μελέτες που έγιναν πρώτη φορά στην Ιαπωνία, πριν από πέντε χρόνια, στο Εργαστήριο Πρωτευόντων του Κιότο, αποκάλυψαν τις απρόσμενες χορευτικές ικανότητες των χιμπατζήδων, οι οποίοι πολύ συχνά αντιδρούσαν στο άκουσμα της ανθρώπινης μουσικής είτε κουνώντας με χάρη το σώμα τους είτε χτυπώντας με τον σωστό ρυθμό τα χέρια και τα πόδια τους. Μια πιο πρόσφατη διεθνής έρευνα, που δημοσιεύτηκε πριν από τέσσερις μήνες στο περιοδικό «Current Biology» (βλ. 10.1016/j.cub.2025.04.019), έδειξε ότι οι χιμπατζήδες μπορούν όχι μόνο να συντονίζουν τις κινήσεις του σώματός τους με έναν εξωγενή μουσικό ρυθμό, αλλά και να παράγουν οι ίδιοι εύρυθμους και επαναλαμβανόμενους ήχους χτυπώντας τους κορμούς ή τις ρίζες (που εξέχουν από το έδαφος) των μεγάλων δέντρων.
Πράγματι, σύμφωνα με αυτήν την αποκαλυπτική έρευνα, οι χιμπατζήδες που ζουν στις ζούγκλες, στις σαβάνες ή στα δάση της Αφρικής, θα πρέπει να θεωρούνται πλέον έμπειροι τυμπανιστές: αφού μπορούν να κρατάνε τον ρυθμό της σειράς των ήχων που παράγουν σκόπιμα, όταν χτυπάνε με τα χέρια τους τούς κορμούς των δέντρων. Και αυτή η τυμπανοκρουσία δεν είναι καθόλου τυχαία ή σπάνια, αλλά εσκεμμένη και συστηματική, αφού χρησιμεύει για να επικοινωνούν μεταξύ τους οι χιμπατζήδες!
Αναλύοντας, μάλιστα, στατιστικά τον ρυθμό και τη συχνότητα της ζωικής τυμπανοκρουσίας, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι τόσο ο ρυθμός όσο και η συχνότητά της διέφεραν ανάλογα με την καταγωγή των τυμπανιστών: το υποείδος των χιμπατζήδων που ζει στα δάση της δυτικής Αφρικής τείνει να παράγει λίγο-πολύ ισόχρονες και ισάριθμες τυμπανοκρουσίες, ενώ το υποείδος των χιμπατζήδων που ζει στην ανατολική Αφρική προτιμά να εναλλάσσει τόσο τον αριθμό όσο και το τέμπο των τυμπανοκρουσιών.
Αυτές οι ανακαλύψεις σχετίζονται άμεσα και εν μέρει διαφωτίζουν το αίνιγμα της βιολογικής προέλευσης και της εξέλιξης των πολύ πιο περίπλοκων ανθρώπινων χορευτικών και μουσικών συμπεριφορών. Ομως, καμιά λύση του αινίγματος της αδιάλειπτης παρουσίας του χορού και της μουσικής στη ζωή των ανθρώπων δεν μπορεί να θεωρείται επιστημονικά ικανοποιητική, όσο παραβλέπει τις εγκεφαλικές προϋποθέσεις και τις κοινωνικές λειτουργίες αυτών των συμπεριφορών.
Ποια εγκεφαλικά δίκτυα ενεργοποιούνται «εν χορώ»;
Το κάθε χορευτικό βήμα που κάνουμε, ο κάθε ρυθμός που ακολουθούμε με τις κινήσεις του σώματός μας προϋποθέτει την ενεργοποίηση συγκεκριμένων εγκεφαλικών δομών, όμως και το να παρακολουθεί κανείς ως «απλός» θεατής όλες αυτές τις χορευτικές κινήσεις ενεργοποιεί τις ίδιες ακριβώς εγκεφαλικές δομές. Τις τελευταίες δεκαετίες, χάρη στην εντυπωσιακή ανάπτυξη των Νευροεπιστημών, μάθαμε ότι όταν χορεύουμε ή όταν βλέπουμε άλλους να χορεύουν, χορεύει κυριολεκτικά και ο εγκέφαλός μας.
Πράγματι, κάθε χορευτική συμπεριφορά απαιτεί την ενεργοποίηση και τον συντονισμό πολλών νευρωνικών κυκλωμάτων του εγκεφάλου μας: κατ’ αρχάς ενεργοποιούνται οι εγκεφαλικές δομές του κινητικού και προκινητικού φλοιού, δηλαδή τα νευρωνικά κυκλώματα που επεξεργάζονται, προετοιμάζουν και δίνουν εντολές για την εκτέλεση ορισμένων σωματικών κινήσεων, ενώ η παρεγκεφαλίδα ρυθμίζει αναδραστικά την ισορροπία και την ακρίβεια των χορευτικών σωματικών κινήσεων. Παράλληλα, πολλές άλλες εγκεφαλικές δομές, ανατρέχοντας στη μνήμη τους, επεξεργάζονται τις συναισθηματικές και τις γνωστικές πτυχές της κάθε χορευτικής εμπειρίας.
Γεγονός που αποδεικνύει ότι ο χορός -τόσο ο ανθρώπινος όσο και ο ζωικός- δεν είναι μια βιολογικά δευτερεύουσα ή «περιττή» συμπεριφορά. Γιατί αν ήταν περιττός πώς μπορεί να επηρεάζει όλες σχεδόν τις ψυχοσωματικές μας λειτουργίες: από τους βιορυθμούς και τη σωματική ευεξία μέχρι τα συναισθήματα και τις διαπροσωπικές μας σχέσεις;
Πάντως, οι πιο πρόσφατες έρευνες του εγκεφάλου των χορευτών έδειξαν ότι η συστηματική χορευτική δραστηριότητα επηρεάζει τη συνεργασία και βελτιώνει τη συντονισμένη λειτουργία μεταξύ διαφορετικών περιοχών του εγκεφάλου. Και επίσης ότι αυτός ο χορευτικός συντονισμός είναι μεταδοτικός: όταν χορεύουμε μαζί με κάποιο άλλο άτομο ο εγκεφαλικός συντονισμός επεκτείνεται, δηλαδή επέρχεται μεταξύ των χορευτών ό,τι οι νευροεπιστήμονες περιγράφουν ως «εγκεφαλική ευθυγράμμιση», ένα εμπειρικά και πειραματικά επιβεβαιωμένο φαινόμενο που παρατηρείται όταν χορεύουμε μαζί με ένα ή περισσότερα άτομα. Πρόσφατες επιστημονικές ανακαλύψεις που προσφέρουν μια (απρόσμενη;) βιολογική επιβεβαίωση των ανθρωπολογικών θεωριών σχετικά με τη θεμελιώδη επικοινωνιακή και κοινωνική λειτουργία του χορού σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες. Ομως, για αυτά θα πούμε περισσότερα στο επόμενο άρθρο.
https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/483829_o-aoratos-horografos#goog_rewarded
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Το blog TEO O ΜΑΣΤΟΡΑΣ ουδεμία ευθύνη εκ του νόμου φέρει σχετικά σε άρθρα που αναδημοσιεύονται από διάφορα ιστολόγια. Δημοσιεύονται όλα για την δική σας ενημέρωση.