Η εξέλιξη του είδους μας ως πλανητικό... ατύχημα

Σπύρος Μανουσέλης

Μέχρι πολύ πρόσφατα το ανθρώπινο είδος καλλιεργούσε συστηματικά την αυταπάτη ότι μπορεί κάλλιστα να υπάρχει και να ζει χωρίς τη βιόσφαιρα. Στην πραγματικότητα όμως η βιόσφαιρα δεν χρειάζεται καθόλου ένα δίποδο θηλαστικό που, ενώ αυτοβαφτίστηκε «σοφό» (sapiens), κάνει ό,τι μπορεί για να αυτοκτονήσει βιολογικά.

Η μέχρι σήμερα επιβίωση και η πλανητική κυριαρχία ενός τόσο βλαβερού για τη βιόσφαιρα ζωικού είδους όπως ο σύγχρονος άνθρωπος είναι η καλύτερη απόδειξη ότι η βιολογική εξέλιξη μέσω της φυσικής επιλογής δεν είναι τελεολογική, ποτέ δεν σχεδιάζει ούτε και εγγυάται για το μέλλον ενός είδους.

Κλείνοντας το αφιέρωμά μας στη δαρβινική επανάσταση και την επικαιρότητά της για την αντιμετώπιση των σοβαρών απειλών για την επιβίωσή μας, δεν θα μπορούσαμε να μην εξετάσουμε το ερώτημα αν η εξελικτική προσέγγιση μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τα αίτια της τρέχουσας οικολογικής κρίσης και το πώς αυτή η πλανητική κρίση συνδέεται με τη συνολική εξελικτική πορεία του ανθρώπινου είδους.

Εξάλλου ο Δαρβίνος ήταν από τους πρώτους που όχι απλώς αναγνώρισαν, αλλά και ανέδειξαν με το επιστημονικό τους έργο τον δημιουργικό ρόλο των «μαζικών εξαφανίσεων» στη συνολική πορεία της ζωής στον πλανήτη μας.

Εξήντα πέντε εκατομμύρια χρόνια μετά την εξάλειψη των δεινοσαύρων η ζωή πάνω στη Γη φαίνεται πως εισέρχεται ξανά σε μια νέα φάση μαζικών εξαφανίσεων, την έκτη κατά σειρά στη μακρά ιστορία της. Η συντελούμενη στις μέρες μας δραματική μείωση της βιοποικιλότητας έχει αποδεκατίσει πάρα πολλούς έμβιους πληθυσμούς και, όπως όλα δείχνουν, στο μέλλον η κατάσταση θα επιδεινωθεί αφανίζοντας περίπου το 50% των ειδών που ζουν σήμερα.

Σε τι οφείλεται αυτή η νέα, πλανητικής κλίμακας, οικολογική καταστροφή που φτωχαίνει τη γήινη βιόσφαιρα; Για την εξήγησή της οι επιστήμονες ενοχοποιούν μια σειρά από «εξωγενείς» και φαινομενικά ανεξάρτητους «περιβαλλοντικούς» παράγοντες, όπως π.χ. την ταχύτατη κλιματική αλλαγή, την οικολογική απορρύθμιση, που, σε συνδυασμό με τη συστηματική υποβάθμιση από τον άνθρωπο των περισσότερων γήινων ενδιαιτημάτων, θεωρούνται τα βασικά αίτια για την επιταχυνόμενη χρόνο με τον χρόνο εξαφάνιση ολοένα και περισσότερων βιολογικών ειδών.

Γεγονός που δικαίως εκλαμβάνεται ως ο προάγγελος της επόμενης 6ης μαζικής εξαφάνισης, η οποία, όπως όλα δείχνουν, αυτή τη φορά θα είναι... ανθρωπογενής.
Οι 5 προηγούμενες μαζικές εξαφανίσεις

Με τον όρο «μαζικές εξαφανίσεις» οι εξελικτικοί βιολόγοι, οι παλαιοντολόγοι και οι γεωλόγοι περιγράφουν τις κυριολεκτικά κοσμογονικές καταστροφές της ζωικής βιοποικιλότητας που συνέβησαν τουλάχιστον πέντε φορές κατά το μακρινό παρελθόν και άλλαξαν ριζικά το πλανητικό τοπίο και την εξελικτική πορεία της ζωής πάνω στη Γη.

Το πιο διάσημο παράδειγμα μιας τέτοιας μαζικής βιολογικής καταστροφής είναι αναμφίβολα η εξαφάνιση των δεινοσαύρων, των γιγάντιων ερπετών που ενώ επί 150 εκατομμύρια χρόνια υπήρξαν οι κυρίαρχοι οργανισμοί πάνω στη Γη τελικά εξαλείφθηκαν ολοκληρωτικά. Πρόκειται για την 5η μαζική εξαφάνιση που ωστόσο ευνόησε την ταχύτατη από άποψη γεωλογικού χρόνου και εξαιρετικά εντυπωσιακή εξέλιξη των μέχρι τότε ασήμαντων θηλαστικών, η οποία πολύ αργότερα οδήγησε στην εμφάνιση του ανθρώπου.

Η ταχύτατη πλανητική εξαφάνιση των άλλοτε πανίσχυρων δεινοσαύρων και η βιολογική αναβάθμιση των θηλαστικών ύστερα από μια μαζική εξαφάνιση αποτελούν ένα πολύ διαφωτιστικό παράδειγμα απέναντι στη δύσπιστη στάση που μέχρι πρόσφατα κρατούσαν οι περισσότεροι εξελικτικοί βιολόγοι για τον δημιουργικό ρόλο τέτοιων ακραίων καταστροφικών φαινομένων.

Για να κατανοήσουμε αυτή τη δυσπιστία πρέπει να συνειδητοποιήσουμε τις ιδεολογικές αγκυλώσεις, τις επιστημολογικές προκαταλήψεις αλλά και τους ψυχολογικούς παράγοντες που ρητά ή υπόρρητα υπεισέρχονται στην επιστημονική σκέψη όποτε βρίσκεται αντιμέτωπη με τα αινιγματικά επεισόδια της μαζικής εξαφάνισης κάποιων απολύτως επιτυχημένων μορφών ζωής, όπως π.χ. ο μαζικός αφανισμός των δεινοσαύρων κατά τα τέλη της Κρητιδικής Περιόδου.

Πώς θα έπρεπε να ερμηνεύσει κανείς τέτοιες σπάνιες και ταχύτατες μαζικές εξαφανίσεις των άλλοτε κυρίαρχων ειδών ζωής; Μια πιθανή στρατηγική θα ήταν να αρνηθεί το πασιφανές: να απορρίψει δηλαδή ακόμα και τη δυνατότητα ύπαρξης τέτοιων απρόσμενων και εξαιρετικά καταστροφικών συμβάντων. Προσθέτοντας μάλιστα ότι αυτή η απόρριψή του βασίζεται στο καλά επιβεβαιωμένο γεγονός ότι όλες οι μεγάλες εξελικτικές αλλαγές ήταν πάντα βαθμιαίες και ποτέ απότομες.

Ομως αυτή η διαδεδομένη προκατάληψη υπέρ της αποκλειστικά γραμμικής και προοδευτικής βιολογικής εξέλιξης διαψεύδεται από τις πέντε πολύ καλά τεκμηριωμένες μαζικές εξαφανίσεις, οι οποίες, αφού συνέβησαν, αναδιαμόρφωσαν ριζικά όχι μόνο το οικολογικό σκηνικό, αλλά και την πορεία της ζωής συνολικά.

Ας θυμηθούμε τις περίφημες «Big Five»:

■ Πρώτη μαζική εξαφάνιση: πριν από 438 εκατομμύρια χρόνια. Κατά το τέλος της Ορδοβικίου Περιόδου εξαλείφθηκε το 84%-85% των υπαρχουσών μέχρι τότε ταξινομικών κατηγοριών. Από την Ορδοβίκιο εξαφάνιση επλήγησαν οι περισσότεροι θαλάσσιοι οργανισμοί (γραπτόλιθοι, κωνόδοντα, δίθυρα, τριλοβίτες).

■ Δεύτερη μαζική εξαφάνιση: πριν από 367 εκατομμύρια χρόνια. Κατά τα τέλη της Δεβονίου Περιόδου εξαλείφθηκε το 74%-83% των ειδών. Τότε εξαφανίστηκαν τα βραχιόποδα, μεγάλος αριθμός κοραλλίων, αμμωνίτες, ορισμένα πλακόδερμα ψάρια και χερσαία φυτά.

■ Τρίτη μαζική εξαφάνιση: πριν από περίπου 280 εκατομμύρια χρόνια. Κατά τα τέλη του Πέρμιου, ίσως η μεγαλύτερη οικολογική καταστροφή της ζωής στον πλανήτη μας. Αποδεκατίστηκε περίπου το 95% των ειδών: στη θάλασσα οι περισσότεροι σπόγγοι, τα κοράλλια, τα βρυόζωα, ενώ στη στεριά τα περισσότερα αμφίβια και πολλά φυτοφάγα ερπετά.

■ Τέταρτη μαζική εξαφάνιση: πριν από 208 εκατομμύρια χρόνια. Κατά το Τριάσιο. Εξαφανίστηκε πάνω από το 79% των ειδών. Επλήγησαν θανάσιμα σπόγγοι, κοράλλια, αμμωνίτες, γαστερόποδα, δίθυρα, κωνόδοντα.

■ Πέμπτη μαζική εξαφάνιση: πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια.

Εξαλείφθηκε περίπου το 75% των ειδών. Εκτός από τους δεινόσαυρους και τα μαρσιποφόρα, επλήγησαν και πολλά πλαγκτονικά είδη, πολλά θαλάσσια σπονδυλωτά (π.χ. οι ιχθυόσαυροι, οι μονόσαυροι) και μεγάλο μέρος των φυτών στη Βόρεια Αμερική.
Η 6η μαζική εξαφάνιση θα είναι ανθρωπογενής



Υπάρχουν άραγε επαρκείς ενδείξεις για το ότι στην εποχή μας συντελείται μια ανάλογη μαζική εξαφάνιση της πλανητικής ζωής και ότι τα αίτιά της αυτή τη φορά θα είναι αποκλειστικά ανθρωπογενή; «Σήμερα διανύουμε ακόμη μια εποχή μαζικής εξαφάνισης που προκαλείται από τον άνθρωπο μέσω της καταστροφής των ενδιαιτημάτων και της ρύπανσης του περιβάλλοντος»: αυτά υποστηρίζει και καταγγέλλει απερίφραστα στο τελευταίο του βιβλίο «Τι είναι η εξέλιξη» ο Ερνστ Μάιρ (Ernst Mayr), ένας από τους αναμφισβήτητους πατέρες της σύγχρονης εξελικτικής Βιολογίας.

Πράγματι σχεδόν από την πρώτη στιγμή που εμφανίστηκε το ανθρώπινο είδος πάνω στη Γη, οι Homo sapiens άσκησαν μια πρωτόγνωρη τροποποιητική επιρροή πάνω στις άλλες μορφές ζωής αλλά και ευρύτερα στο περιβάλλον. Στη μακροχρόνια αλλά δυστυχώς ανεπαρκώς τεκμηριωμένη από παλαιοντολογικά ευρήματα ιστορία του ανθρώπινου γένους υπάρχουν τουλάχιστον δύο καίριες «στιγμές», κατά τη διάρκεια των οποίων πραγματοποιήθηκαν τα πιο αποφασιστικά και ταυτόχρονα τα πιο αινιγματικά εξελικτικά άλματα της ανθρωπογένεσης.

Το πρώτο άλμα έλαβε χώρα στην Αφρική πριν από περίπου δυο εκατομμύρια χρόνια και σηματοδοτεί το πέρασμα από τους ανθρωποειδείς πιθήκους, δηλαδή από τους ανθρωπίδες στους πρωτανθρώπους (Homo erectus). Οι πρώτοι ανθρωπίδες εξελίχθηκαν πριν από 6-7 εκατομμύρια χρόνια και ήταν δίποδα σπονδυλωτά που διατηρούσαν την πιθηκοειδή ικανότητά τους για δεντροαναρρίχηση.

Αυτό το πρώτο εξελικτικό άλμα περιλαμβάνει όχι μόνο την όρθια βάδιση, με όλες τις ανατομικές μεταβολές που αυτή συνεπάγεται, αλλά και τη σταδιακή διόγκωση του εγκεφάλου που, όπως αποδείχτηκε, θα επιφέρει συγκλονιστικές αλλαγές στην ανατομία, τη φυσιολογία και κυρίως στη συμπεριφορά των πρωτανθρώπων.

Το δεύτερο αποφασιστικό βήμα συνέβη πριν από περίπου 200 χιλιάδες χρόνια και οδήγησε στην εμφάνιση, πάντα στην Αφρική, των πρώτων σύγχρονων ανθρώπων (Homo sapiens). Ομως η δυναμική είσοδος του νέου και ασυνήθιστα ευφυούς είδους των ανθρώπων στην ιστορία του πλανήτη θα αρχίσει μόνο μετά την έξοδό του από την Αφρική για τον εποικισμό ολόκληρης της Γης.

Στην αρχή οι άνθρωποι, ως κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες, συνέβαλαν στην εξάλειψη των πιο μεγαλόσωμων ζώων που αποτελούσαν πολύτιμη πηγή τροφής. Ομως, μετά την ανακάλυψη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας πριν από 11 χιλιάδες χρόνια, η καταστροφική επιρροή τους στη γήινη βιόσφαιρα επιταχύνεται και αποτυπώνεται σε κάθε γωνιά του πλανήτη.

Μια μονόδρομη εξελικτική-ιστορική πορεία κυριαρχίας ενός μόνο βιολογικού είδους, που εκδηλώνεται ως οικειοποίηση από το είδος μας όλων σχεδόν των έμβιων και των άβιων πόρων του πλανήτη. Ετσι σταδιακά οδηγηθήκαμε στη σημερινή αδιέξοδη κατάσταση της γενικευμένης πλανητικής-οικολογικής κρίσης και στη μαζική εξαφάνιση των άλλων «κατώτερων» μορφών ζωής που αυτή συνεπάγεται.
Η Ανθρωπόκαινος οικοκτονία

Ωστόσο, όπως μας αποκαλύπτει η εξελικτική ιστορία, η περιπέτεια της ζωής στον πλανήτη μας ποτέ δεν ταυτίζεται ούτε και εξαντλείται σε ένα είδος. Επιπλέον όλες οι προηγούμενες μαζικές εξαφανίσεις δεν ήταν αποκλειστικά και μόνο καταστροφικές: παράλληλα με την εξάλειψη των κυρίαρχων μορφών ζωής, κάποιες άλλες μέχρι τότε υποβαθμισμένες μορφές ζωής αναδείχτηκαν και εξελίχτηκαν ταχύτατα για να καταλάβουν τους απελευθερωμένους από τη μαζική εξαφάνιση οικότοπους.

Με τη συντελούμενη 6η μαζική εξαφάνιση εντούτοις τα πράγματα ενδέχεται να είναι κάπως διαφορετικά: η ήδη παρατηρούμενη δραματική μείωση της βιοποικιλότητας αναμένεται να επηρεάσει άμεσα κάθε μορφή ζωής, των ανθρώπων μη εξαιρουμένων. Συνεπώς κατά την Ανθρωπόκαινο γεωλογική εποχή λόγω της κυριαρχίας ενός μόνο είδους (του δικού μας) οι προβλεπόμενες αλλαγές στη βιόσφαιρα θα είναι πολύ ταχύτερες από τις προηγούμενες μαζικές εξαφανίσεις.

Σε ποιες ενδείξεις βασίζεται αυτό το απολύτως καταστροφικό σενάριο που ωστόσο συνυπογράφουν πολλοί κορυφαίοι επιστήμονες, οι οποίοι είναι πεπεισμένοι ότι η 6η μαζική εξαφάνιση έχει ήδη ξεκινήσει και αυτή τη φορά οφείλεται αποκλειστικά σε ανθρωπογενή αίτια και όχι σε εν πολλοίς τυχαίους και μη συνειδητούς εξωγενείς παράγοντες; Αυτό το σενάριο τρόμου φέρει τον τίτλο: «Η Ανθρωπόκαινος γεωλογική εποχή».

Πρόκειται για έναν επιστημονικά ουδέτερο και φαινομενικά αθώο τρόπο να περιγραφεί η ορατή πλέον απειλή για την επιβίωση του είδους λόγω της ήδη συντελούμενης βιολογικής-οικολογικής καταστροφής. Οσο για τον νεολογισμό «Ανθρωπόκαινος» (Anthropocene) προέκυψε ως συνήθως από τον συνδυασμό δύο αρχαιοελληνικών λέξεων: «άνθρωπος» + «καινός» (νέος, καινοφανής) και σημαίνει η «νέα γεωλογική εποχή του ανθρώπου».

Τον όρο εισηγήθηκαν πρώτοι το 2000 δύο διαπρεπείς επιστήμονες, οι Paul Crutzen και Eugene Stoermer, για να περιγράψουν το καινοφανές εξελικτικά γεγονός ότι οι άνθρωποι δεν υφίστανται παθητικά τους οικολογικούς και γεωλογικούς περιορισμούς του πλανήτη Γη. Αντίθετα, διαμορφώνουν οι ίδιοι ενεργητικά τις συνθήκες ζωής τους: δεν προσαρμόζονται απλώς στα οικοσυστήματα όπου ζουν, αλλά από μια ορισμένη χρονική στιγμή και έπειτα τα αλλάζουν ανάλογα με τις ανάγκες τους.

Εκτοτε επιβεβαιώθηκε από πλήθος ερευνών ότι τόσο η μαζική παρουσία του είδους μας (ο ανθρώπινος πληθυσμός ξεπερνά τα 7,5 δισεκατομμύρια!) όσο και η πρωτοφανής οικολογική παρεμβατικότητά του έχουν αφήσει το ανεξίτηλο καταστροφικό αποτύπωμά τους όχι μόνο στο φυσικό περιβάλλον του πλανήτη «μας», αλλά και σε κάθε μορφή ζωής με την οποία ερχόμαστε σε επαφή. Κι αυτό συμβαίνει επειδή μέχρι σήμερα το ανθρώπινο είδος έχει καλλιεργήσει συστηματικά την αυταπάτη ότι μπορεί κάλλιστα να υπάρχει και να ζει χωρίς τη βιόσφαιρα. Στην πραγματικότητα όμως η βιόσφαιρα δεν χρειάζεται καθόλου ένα δίποδο θηλαστικό που, ενώ αυτοβαφτίστηκε «σοφό» (sapiens), κάνει ό,τι μπορεί για να αυτοκτονήσει προκαλώντας την 6η μαζική εξαφάνιση.

Τι θα συμβεί λοιπόν στο απώτερο μέλλον όταν η Ανθρωπόκαινος εποχή δείξει το πιο καταστροφικό πρόσωπό της; Πώς θα είναι ο πλανήτης χωρίς τη μαζική και ιδιαίτερα καταστροφική παρουσία του «ασυμμόρφωτου» οικολογικά είδους των ανθρώπων; Πάντως στο άμεσο μέλλον η ολική εξαφάνιση του ανθρώπινου είδους από προσώπου γης δεν αποτελεί ένα εξελικτικά πιθανό σενάριο. Είναι πολύ πιθανότερο ότι κάποιοι άνθρωποι θα επιβιώσουν, το πρόβλημα είναι πώς και με ποιο υψηλότατο τίμημα.

https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/233290_i-exelixi-toy-eidoys-mas-os-planitiko-atyhima