Περί νόσου, ανοσίας και πανδημίας

Σπύρος Μανουσέλης

Από όταν ξεκίνησε, πριν από εννιά μήνες, η πανδημία της νόσου Covid-19 οι «Μηχανές του Νου», η εβδομαδιαία στήλη για την Επιστήμη της «Εφ.Συν.» έγινε φαινομενικά μονοθεματική: κάθε εβδομάδα φιλοξενεί ένα άρθρο που επιχειρεί να διαφωτίσει κάποια επιστημονική και κοινωνική πτυχή του πολυδαίδαλου φαινομένου της πλανητικής διάδοσης του νέου κορονοϊού. Σε όλα τα άρθρα που δημοσιεύτηκαν υπήρχαν σαφείς βιβλιογραφικές αναφορές (κυρίως δημοσιεύματα από έγκυρα επιστημονικά περιοδικά).

Σήμερα, θα προτείνουμε τέσσερα αξιόλογα επιστημονικά βιβλία, που διαφωτίζουν, το καθένα με τον τρόπο του, αδιαφανείς πτυχές της διαχείρισης της περίπλοκης πανδημίας.
 

Giulio Tarro, COVID: Ο ιός του φόβου



Μτφ. Λένα Ιωαννίδη, επιμ. Ανδρέας Γιαννουλόπουλος, εκδ. «24 γράμματα», σελ. 216

Τον Σεπτέμβριο κυκλοφόρησε εγκαίρως και στα ελληνικά ένα από τα πιο ενδιαφέροντα επιστημονικά κείμενα πολεμικής εναντίον της εμφανώς αναποτελεσματικής, αλλά κυρίαρχης, στρατηγικής για την αντιμετώπιση της νέας πανδημίας.

Ενα πολύ διαυγές και διαφωτιστικό δοκίμιο που το υπογράφει ο Τζούλιο Τάρο, ένας διεθνούς κύρους Ιταλός ιολόγος, ο οποίος στα 82 του χρόνια έχει συσσωρεύσει εντυπωσιακή γνώση και πείρα όχι μόνο για το αντικείμενο των πολυετών ερευνών του, δηλαδή για τους ιούς και τις ιογενείς ασθένειες, αλλά και για τον τραγικά αφελή και ενίοτε αυτοκαταστροφικό τρόπο που, πολύ συχνά, οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν τις ιογενείς απειλές.

Ο Τάρο, μεταξύ των πολλών διακρίσεών του ως κορυφαίου Ιταλού ιολόγου, υπήρξε πρόεδρος της Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για τις Βιοτεχνολογίες και δυο φορές υποψήφιος για το Νόμπελ Ιατρικής. Ομότιμος καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Νάπολης, ήταν εκλεκτός μαθητής και στενός συνεργάτης του εβραϊκής καταγωγής Πολωνού γιατρού-ιολόγου Albert Bruce Sabin, ο οποίος μολονότι ανακάλυψε το εμβόλιο από στόματος κατά της πολιομυελίτιδας, αρνήθηκε να κατοχυρώσει τα φαρμακευτικά δικαιώματα για την εκμετάλλευση του εμβολίου του, ώστε να επιτρέψει την ταχύτερη διάδοσή του στα φτωχότερα στρώματα παγκοσμίως.

Η ανάγκη του Τάρο για τη συγγραφή αυτού του κειμένου πολεμικής απέναντι σχεδόν στο σύνολο της επιστημονικής κοινότητας γεννήθηκε «από την πικρία και τον θυμό που ένιωσα όταν διαπίστωσα τον καιροσκοπισμό των τόσων «ειδικών» στη νέα ιογενή επιδημία», όπως ομολογεί ο ίδιος ο συγγραφέας στην εισαγωγή του βιβλίου.

Ο στόχος που ρητά έθεσε ο διαπρεπής ιολόγος γράφοντας αυτό το βιβλίο ήταν να παρουσιάσει συστηματικά στο ευρύ κοινό όλα όσα γνωρίζει -αλλά και ό,τι αγνοεί!- η επιστήμη σχετικά με τη μεταδοτικότητα και τη θνητότητα του νέου κορονοϊού στους ανθρώπινους πληθυσμούς και, συνεπώς, να αντιπαρατεθεί ευθέως στα ψευδοεπιστημονικά μυθεύματα όσο και στις αναποτελεσματικές θεραπείες που προτείνονται από αρκετούς «ειδικούς» και προβάλλονται άκριτα από τα ΜΜΕ.

Πρόκειται για ένα εμφανώς ενοχλητικό ή και «αιρετικό» βιβλίο, αφού στις σελίδες του καταγγέλλονται ως επιστημονικά «ατεκμηρίωτα» -και στην πραγματικότητα ως αμιγώς «πολιτικά»- τα περισσότερα προληπτικά μέτρα που, όλους αυτούς τους μήνες, λαμβάνονται για τη δήθεν αντιμετώπιση της πανδημίας. Από τη χρονικά εκπρόθεσμη επιβολή της μαζικής χρίσης των μασκών μέχρι τις υγειονομικές καραντίνες κατόπιν εορτής, τα μέτρα δηλαδή που εφαρμόζονται άκαιρα, αφού επιτρέψαμε στον κορονοϊό να διαδοθεί αρκετά στο εσωτερικό ενός πληθυσμού.

Δυστυχώς, όμως, κατά τον συγγραφέα, εξίσου χιμαιρικός και μονοδιάστατος θα αποδειχτεί και ο στόχος της δημιουργίας άμεσα ενός εμβολίου κατά του «φονικού» κορονοϊού SARS CoV-2, υποτιμώντας έτσι στην πράξη την ανάπτυξη εναλλακτικών θεραπευτικών δυνατοτήτων.

Γνωρίζοντας, μάλιστα, πόσο εύκολα θα μπορούσαν να παρεξηγηθούν τα όσα υποστηρίζει σχετικά με την αδυναμία δημιουργίας (εγκαίρως) ενός κατάλληλου εμβολίου, αισθάνθηκε την ανάγκη να υπενθυμίσει στους αναγνώστες του ότι, ως ο εκλεκτός μαθητής του Albert Sabin, δεν θα μπορούσε να υποτιμά την αξία των εμβολίων. Εντούτοις, όπως εξηγεί στη σελ. 146 «για ορισμένους ιούς, όπως ο SARS CoV-2 το εμβόλιο θα μπορούσε να αποδειχτεί μια χίμαιρα»!

Παρά τις μεταφραστικές ατέλειες και τα σοβαρά ατοπήματα λόγω της επίσπευσης της ελληνικής έκδοσης, το ίδιο το βιβλίο του Τάρο αποτελεί ένα σπάνιο δείγμα αντικειμενικής ενημέρωσης, επειδή αρνείται πεισματικά να υποκύψει σε μικροπολιτικές σκοπιμότητες και στα συνήθη οικονομικά συμφέροντα, που, όλο και πιο συχνά, καταφέρνουν να φιμώσουν την ελευθερία της επιστημονικής σκέψης και έρευνας.
 

Daniel M. Davis, Η κομψή θεραπεία Δαμάζοντας τις φυσικές άμυνες του ανθρώπινου οργανισμού



Μτφ. Ευγενία Βασιλοπούλου, επιμ. Αναστάσιος Γερμενής, εκδ. ΠΕΚ, σελ. 288

Τα τελευταία χρόνια, η επιστημονική έρευνα έχει αποκαλύψει ότι ικανότητα του ανθρώπινου σώματος να καταπολεμά τις ασθένειες και να αυτοθεραπεύεται συνιστά ένα από τα μεγαλύτερα αινίγματα της εξέλιξης της έμβιας κατάστασης, κυριολεκτικά ένα βιολογικό θαύμα.

Τόσο η ζωική όσο και η ανθρώπινη υγεία βασίζονται και, σε μεγάλο βαθμό, εξαρτώνται από έναν πανίσχυρο και ευέλικτο βιολογικό μηχανισμό, το ανοσιακό μας σύστημα, που δημιουργεί την ικανότητα της ανοσίας. Μια εκπληκτική ικανότητα που προκύπτει από την ενεργοποίηση ενός εκτεταμένου δικτύου από εξειδικευμένα κύτταρα, ρυθμιστικές πρωτεΐνες και γονίδια ειδικού σκοπού, που από κοινού συγκροτούν έναν περίτεχνο αμυντικο-επιθετικό μηχανισμό, ο οποίος εργάζεται ακάματα για την εύρυθμη λειτουργία και προστασία του οργανισμού μας.

Αν αυτό ισχύει, τότε το ανοσιακό μας σύστημα είναι ο θεματοφύλακας του μυστικού της καλής μας υγείας. Ενα μυστικό που, μέχρι πριν μερικά χρόνια, παρέμενε επτασφράγιστο για την επιστημονική γνώση.

Αν και η πειραματική διερεύνηση των εμφανών ανοσιακών μηχανισμών και τα πρώτα δειλά βήματα για την ιατρική τους εκμετάλλευση ξεκίνησαν κατά τα τέλη του 18ου αιώνα, μόνο τις τελευταίες δεκαετίες επήλθε η αναγκαία επιστημονική τομή για την ουσιαστική κατανόηση της δομής και της λειτουργίας του συγκεκριμένου συστήματος.

Το βιβλίο του Daniel Davis, ανασυγκροτώντας την πορεία των ερευνών που οδήγησαν στις πιο πρόσφατες κατακτήσεις της σύγχρονης Ανοσολογίας, μας προσφέρει μια εύληπτη και κυρίως γοητευτική ιστορία τόσο των εντυπωσιακών επιτυχιών όσο και των σοβαρών αποτυχιών της Ανοσολογίας και των ιατρικών εφαρμογών της.

Περιγράφοντας τη μεγάλη επιστημονική επανάσταση των δυο τελευταίων δεκαετιών στην Ανοσολογία, ο συγγραφέας δεν προσπαθεί να συγκαλύψει τα σημαντικά κενά ή τις ακόμα σκιώδεις περιοχές στην κατανόηση των ανοσιακών μηχανισμών που επιτρέπουν στο ανθρώπινο σώμα να αντιμετωπίζει με μεγάλη επιτυχία τις περισσότερες μικροβιακές και ιογενείς απειλές.

Πρόκειται για εγγενείς βιολογικούς μηχανισμούς που βασίζονται στη ικανότητα διάκρισης -σε μοριακό επίπεδο- του «ιδίου» από «ξένο» και, κατόπιν, στην κινητοποίηση των κατάλληλων -τις περισσότερες φορές, αλλά όχι πάντοτε!- ανοσιακών αποκρίσεων για την καταστροφή των στοιχείων που, ορθά ή εσφαλμένα, αναγνωρίζονται ως «εξωγενή» και άρα ως απειλές για την εύρυθμη λειτουργία του οργανισμού μας.

Ο Daniel Davis στο βιβλίο του, που κυκλοφορεί άριστα μεταφρασμένο και επιμελημένο από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, καταγράφει όλο το πλέγμα των απίστευτων συμπτώσεων, κλινικών παρατηρήσεων, ερευνητικών αναζητήσεων, αποτυχιών, επιστημονικών αντιπαραθέσεων και θριάμβων που μας επέτρεψαν να καταλάβουμε πώς λειτουργεί το ανοσιακό μας σύστημα και το πώς αυτό επηρεάζεται, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ όσο πιστεύαμε, από «εξωγενείς» παράγοντες όπως το στρες, ο ύπνος, η ηλικία, η νοητική μας κατάσταση, ανοίγοντας τον δρόμο για μια διαφορετική ανοσολογική προσέγγιση στην ιατρική πρακτική.
 

Michael Fitzpatrick, Η τυραννία της υγείας - Οι γιατροί και οι κανόνες για τον σύγχρονο τρόπο ζωής



Μτφ. Ασπα Γολέμη, επιμ. Β. Γεωργίου & Θ. Παπαγεωργίου, εκδ. Πολύτροπον, σελ. 380

Μολονότι, συνήθως, από αυτή τη στήλη παρουσιάζουμε βιβλία που έχουν κυκλοφορήσει πρόσφατα, αυτή τη φορά ας μας επιτραπεί μια εξαίρεση για να μιλήσουμε για ένα πολύ επίκαιρο βιβλίο που εκδόθηκε πριν από 16 χρόνια και απ’ ό,τι φαίνεται δεν είναι διαθέσιμο από τον εκδότη. Πρόκειται για το διάσημο, κάποτε, αλλά σήμερα λησμονημένο βιβλίο «Η τυραννία της υγείας» του Βρετανού γιατρού και συγγραφέα Μάικλ Φιτζπάτρικ.

Ενα βιβλίο που προέκυψε από την καθημερινή εργασία του συγγραφέα ως γενικού γιατρού που, καθημερινά, βρίσκεται αντιμέτωπος με τα ανυπέρβλητα εμπόδια και τα αδιέξοδα που επιφυλάσσει, τόσο στους ασθενείς όσο και στους γιατρούς, η εμμονή με την υγεία σε ένα κοινωνικά υποτιμημένο δημόσιο σύστημα υγείας.

Στις σελίδες αυτού του πολυσυζητημένου βιβλίου ο δρ Φιτζπάτρικ υποστηρίζει την άκρως προκλητική, τότε, ιδέα ότι η σύγχρονη Ιατρική δεν αρκείται πλέον στο να διαγιγνώσκει και να θεραπεύει τις ανθρώπινες ασθένειες, αλλά έχει επιφορτιστεί -από τις κυβερνήσεις ή/και από την ιατρική βιομηχανία- με την επιπρόσθετη υποχρέωση να επιβάλλει στους ανθρώπους συγκεκριμένα πρότυπα ζωής (προφανώς, πολύ πιο υγιεινής) και να ελέγχονται οι ασθενείς αν τα εφαρμόζουν.

Διαβλέποντας εγκαίρως, από τις αρχές του 21ου αιώνα, τις συνέπειες των μεταρρυθμίσεων στα ΕΣΥ -αρχικά στη Βρετανία και κατόπιν στον υπόλοιπη Ε.Ε.- ο συγγραφέας αναλύει λεπτομερώς το πόσο ανθυγιεινή μπορεί να αποδειχτεί η επιβολή ενός ουτοπικού και εντελώς ανεφάρμοστου στην πράξη ιδανικού περί υγιεινής ζωής, όχι ως προσωπικής επιλογής αλλά ως άνωθεν κοινωνικής επιταγής, η οποία, μέσω της «αυθεντίας» των γιατρών, γίνεται άκριτα αποδεκτή.

Εξάλλου, από την αρχή του βιβλίου του διαπιστώνει το εντυπωσιακό παράδοξο ότι: «σε μια εποχή κατά την οποία, σύμφωνα με κάθε αντικειμενικό κριτήριο, οι άνθρωποι απολαμβάνουν καλύτερο επίπεδο υγείας απ’ ό,τι σε κάθε άλλη εποχή της ανθρώπινης ιστορίας, η κυβέρνηση εμφανίζεται να κινείται προς ακόμη μεγαλύτερα επίπεδα παρέμβασης για να βελτιώσει την υγεία των ανθρώπων».

Εξού και η σχεδόν καθολική υποταγή των ανθρώπων στην ανεπαρκώς τεκμηριωμένη ιατρική εντολή ότι «η πρόληψη είναι καλύτερη από τη θεραπεία και ότι η έγκαιρη διάγνωση είναι προτιμότερη από την καθυστερημένη». Ετσι, όμως, «τόσο οι πολιτικές για την προαγωγή της υγείας όσο και τα διαγνωστικά προγράμματα συνεπάγονται παρεμβάσεις στη ζωή της μάζας των υγιών με την ελπίδα να προληφθούν οι αρρώστιες των ολίγων».

Ετσι, όμως, υποστηρίζει ο δρ Φιτζπάτρικ, η τρομοκρατία της υγείας μετατρέπεται σε ψυχωτική εμμονή με την υγεία που μας βλάπτει εξίσου ή και περισσότερο από μία σοβαρή αλλά μη θανατηφόρο ασθένεια.
 

Αναστάσιος Ε. Γερμενής, Ανοσία. Αλληγορία και πραγματικότητα



εκδ. ΠΕΚ, σελ. 304

Υπάρχει επιστήμη γι’ αυτή την ίδια την επιστήμη; Μπορεί δηλαδή να υπάρξει μια περιγραφή της επιστημονικής γνώσης που να είναι πλήρης και επαρκώς επιστημονική; Σ’ αυτό το θεμελιακό αλλά δυσαπάντητο επιστημολογικό ερώτημα επιχειρεί να απαντήσει ο συγγραφέας αυτού του πρωτότυπου επιστημονικού βιβλίου, ομότιμος καθηγητής Ανοσολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

Και, για να το πετύχει, εστιάζει στις πιο πρόσφατες εξελίξεις και στις μεγάλες επιστημολογικές τομές που οδήγησαν στην ανάδυση του πεδίου της Ανοσολογίας, τόσο αποφασιστικού για τη σύγχρονη Βιοϊατρική και, ευρύτερα, για τη σύγχρονη ανθρώπινη σκέψη.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το βιβλίο του κ. Γερμενή έρχεται να καλύψει ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία. Η πρωτοτυπία αυτού του συγγραφικού εγχειρήματος είναι ότι, μολονότι αποβλέπει όχι μόνο στη συστηματική παρουσίαση αλλά και στην επιστημολογική αποτίμηση των μεγάλων εννοιολογικών ανατροπών στην Ανοσολογία, επιλέγει να επικεντρωθεί στην εξέλιξη -στον χρόνο- της έννοιας «ανοσία».

Με την ανοσία ως εξηγητικό μίτο, ο συγγραφέας καταφέρνει να αναδείξει το πώς αυτή η, μέχρι πρόσφατα, ασαφής έννοια διαπλέκεται και, πλέον, σχετίζεται στενά με το ευρύτερο πρόβλημα της βιολογικής ταυτότητας. Το δυσεπίλυτο δηλαδή πρόβλημα των περίπλοκων και αμφίδρομων σχέσεων του οργανισμού με το περιβάλλον του, το πρόβλημα δηλαδή του γενετικού ή, εναλλακτικά, επιγενετικού καθορισμού της βιολογικής του ταυτότητας. Προκειμένου να ανιχνεύσει το ευρύτερο εννοιολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε και το ιδιαίτερο γνωσιολογικό καθεστώς της επιστήμης της Ανοσολογίας, ο συγγραφέας επεκτείνει, αβίαστα κι όπου χρειάζεται, την προβληματική του και στους «απαγορευμένους» χώρους της Κοινωνιολογίας και της Φιλοσοφίας της Επιστήμης, οι οποίοι υποτίθεται ότι βρίσκονται εκτός των ορίων της αυστηρής επιστημονικής ανάλυσης.

Μ’ αυτόν τον τρόπο, καταφέρνει, αφενός, να αναδείξει τη συνήθως αδιαφανή δυναμική της ιστορικής ανάδυσης όσο και του αναπόφευκτου μετασχηματισμού των βασικών ανοσολογικών εννοιών και, αφετέρου, το πώς αυτές αποκρύπτονται από τις δήθεν «ουδέτερη» και «υπεριστορική» επιστημονική ιδιοποίηση των ανοσιακών μηχανισμών.

Ετσι, η ιστορική πορεία και οι ριζικές αλλαγές της έννοιας του ανοσολογικού «ιδίου» και «ξένου», η ανάδυση των εννοιών της εκφύλισης και της φυσικής ανοσιακής μνήμης, η επανεξέταση των βασικών ανοσολογικών θεωριών, η υπόγεια αλλά διαρκής αλληλεπίδρασή τους με την αναπτυξιακή και την εξελικτική Βιολογία και η διαμόρφωση των πιο πρόσφατων νέων κλάδων -όπως η Συστημική Ανοσολογία, η Οικοανοσολογία και η Ανοσολογία των ογκωδών δεδομένων- θεωρούνται ως αντιπροσωπευτικά αντικείμενα της θεματολογίας του βιβλίου.

Στις μεγάλες αρετές αυτού του πολύ ενδιαφέροντος επιστημονικού-επιστημολογικού βιβλίου είναι το ότι παρουσιάζει, πρώτη φορά στην ελληνική γραμματεία, μια ολοκληρωμένη εικόνα της συνολικής ανάπτυξης και της χρήσης του ανοσολογικού λόγου (discourse), καθώς και των επιρροών που έχει ασκήσει η Ανοσολογία στις ανθρωπιστικές και στις κοινωνικές επιστήμες. Καθώς η σαφής, μέχρι χθες, οριοθέτησή της Ανοσολογίας από τις συγγενικές βιοεπιστήμες, γίνεται κάθε μέρα και πιο ασαφής, το βιβλίο δικαίως προσβλέπει σε μια σφαιρικότερη θεώρηση των «καυτών» ανοσολογικών ζητημάτων.


https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/267620_peri-nosoy-anosias-kai-pandimias