Η ολέθρια εποχή του Ανθρώπινου είδους

Σπύρος Μανουσέλης

Ζώντας σε καθεστώς διαρκούς ανασφάλειας ⫸ Για τη νέα πανδημική κρίση ευθύνονται περισσότερο οι κορονοϊοί ή οι άνθρωποι; ● Ενώ οι πέντε προηγούμενες μαζικές εξαφανίσεις ζωικών ειδών πάνω στη Γη έλαβαν χώρα πολύ πριν εμφανιστεί το ανθρώπινο είδος, η έκτη μαζική εξαφάνιση, που κάποιοι υποστηρίζουν ότι έχει ήδη ξεκινήσει, θα οφείλεται αποκλειστικά σε ανθρωπογενή αίτια ● Τι σημαίνει ότι η πανδημία του νέου κορονοϊού δεν είναι μόνο η πρώτη πανδημία του 21ου αιώνα, αλλά η πρώτη ανθρωπόκαινος πανδημία;

Γιατί η εμφάνιση και η ταχύτατη εξάπλωση των νέων κορονοϊών δεν είναι καθόλου άσχετες με την Ανθρωπόκαινο εποχή που διανύουμε; Επειδή, όπως θα δούμε, η τρέχουσα πανδημία δεν είναι ένα τυχαίο ή απρόσμενο βιολογικό συμβάν

Στις μέρες μας, είναι πια ολοφάνερο ότι το ανθρώπινο είδος έδρασε κατά το μακρινό παρελθόν και εξακολουθεί να δρα ως μια αποφασιστική πλανητική «δύναμη» η οποία, έχοντας τη δυνατότητα να αναδιαμορφώνει το γήινο περιβάλλον και τη βιόσφαιρα, μπορεί να υπονομεύει την πορεία της ζωής στον πλανήτη. Αυτήν ακριβώς την απορρυθμιστική δύναμη του ανθρώπινου είδους επιχειρεί να περιγράψει, να προσδιορίσει επακριβώς και, ενδεχομένως, να τιθασεύσει η θεωρία της «Ανθρωπόκαινου εποχής»: η νέα γεωλογική-πλανητική εποχή που διαφοροποιείται εμφανώς από τις προηγούμενες, επειδή τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της καθορίζονται πρωτίστως από τις δραστηριότητες του ανθρώπινου είδους.

Μια τολμηρή επιστημονική υπόθεση που διατύπωσε πρώτος ο Αμερικανός βιολόγος Γιουτζίν Στοέρμερ (Eugene Stoermer), αλλά ανέπτυξε όσο κανένας άλλος ο Ολλανδός χημικός Πολ Κρούτσεν (Paul Crutzen), διευθυντής ερευνών στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ και βραβευμένος με το Νομπέλ Χημείας για τις έρευνές του σχετικά́ με την τρύπα του όζοντος στην ατμόσφαιρα. Πάντως, επίσημη χρονιά έναρξης των διεθνών συζητήσεων περί της «Ανθρωπόκαινου εποχής» θεωρείται το 2000 και ο τόπος ήταν το Μεξικό.


Εκεί, κατά τη διάρκεια ενός διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου για τις περιβαλλοντικές αλλαγές κατά τη διάρκεια της Ολόκαινου, δηλαδή της τρέχουσας γεωλογικής εποχής που ξεκίνησε πριν από περίπου 10 χιλιάδες χρόνια, όσοι συμμετείχαν είδαν άναυδοι τον νομπελίστα χημικό Πολ Κρούτσεν να διακόπτει έναν ομιλητή λέγοντας: «Οχι. Δεν βρισκόμαστε πλέον στην Ολόκαινο. Είμαστε...», παύση ενός λεπτού, «Είμαστε στην Ανθρωπόκαινο»!

Ο νεολογισμός που πρότεινε, πρώτη φορά δημόσια, μια παγκοσμίου φήμης αυθεντία σε θέματα αλλαγών της γήινης ατμόσφαιρας από τις ανθρώπινες δραστηριότητες πέτυχε διάνα. Εκτοτε, ο όρος «Ανθρωπόκαινος» (Anthropocene) άρχισε δειλά δειλά να υιοθετείται από αρκετούς κορυφαίους ειδικούς και έγινε ένα δημοφιλές θέμα για τα τρομολαγνικά ΜΜΕ.

Ο νέος επιστημονικός όρος προέκυψε από τον συνδυασμό δύο αρχαιοελληνικών λέξεων: «άνθρωπος» + «καινός» (νέος, καινοφανής) για να περιγράψει τη νέα γεωλογική εποχή της κυριαρχίας του ανθρώπου. Οσο για την ανάγκη υιοθέτησης του νεολογισμού «Ανθρωπόκαινος», αυτή δεν προέκυψε από τη συνήθη ματαιόδοξη αυτοεικόνα του είδους μας, αφού είχε, εξ αρχής, αρνητική χροιά και αποτιμούσε ως αναμφίβολα καταστροφικές τις παρεμβάσεις του ανθρώπινου είδους στον πλανήτη Γη.
 

Η ανθρωπόκαινος πανδημία



Οπως όλα δείχνουν, τόσο η μαζική παρουσία των ανθρώπων -ο ανθρώπινος πληθυσμός ξεπερνά σήμερα τα 7,8 δισεκατομμύρια- όσο και η πρωτοφανής για ένα ζωικό είδος οικολογική επεμβατικότητα έχουν αφήσει το ανεξίτηλο αποτύπωμά τους όχι μόνο πάνω στο φυσικό-οικολογικό περιβάλλον «μας» αλλά και σε κάθε μορφή ζωής με την οποία ερχόμαστε σε επαφή. Εξ ου και η ανάγκη σαφούς διαφοροποίησης της νέας γεωλογικής-πλανητικής εποχής από τις προηγούμενες, δεδομένου ότι αυτή χαρακτηρίζεται πρωτίστως από τις δραστηριότητες του ανθρώπινου είδους.

Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι η τρέχουσα πανδημία του κορονοϊού SARS-CoV-2 δεν είναι μόνο η πρώτη πανδημία τον εικοστό πρώτο αιώνα, αλλά και η πρώτη ανθρωπόκαινος πανδημία. Τόσο η εμφάνιση όσο και η ταχύτατη επιδημική εξάπλωση των νέων κορονοϊών δεν είναι καθόλου άσχετες με την Ανθρωπόκαινο εποχή που διανύουμε, δεν πρόκειται δηλαδή για ένα τυχαίο, μη προβλέψιμο και άρα απρόσμενο βιολογικό συμβάν, όπως συνέβη με τις προηγούμενες πανδημίες.

Εξάλλου, η μεγάλη πιθανότητα να εκδηλωθεί μια νέα πανδημία είχε προαναγγελθεί -τουλάχιστον είκοσι χρόνια πριν!- από επιστήμονες σε όλο τον κόσμο και ιδιαίτερα από τους ιολόγους και τους επιδημιολόγους. Πράγματι, αυτοί οι νέοι «κυνηγοί ιών» (virus hunters) είχαν διαπιστώσει μια ασυνήθιστη κινητικότητα στον κόσμο των μικροοργανισμών, γεγονός που καθιστούσε σχεδόν βέβαιη την εμφάνιση νέων και, ενδεχομένως, ιδιαίτερα απειλητικών ιών, όπως ο ιός Εμπολα, οι νέες παραλλαγές του ιού της γρίπης (Orthomyxoviruses), καθώς και πολλών κορονοϊών που έδειχναν έτοιμοι να κάνουν το γενετικό «άλμα είδους», μεταπηδώντας από τις νυχτερίδες στους ανθρώπους.

Μάλιστα, όλοι οι ειδικοί συμφωνούσαν ότι τα αίτια της μεγάλης κινητικότητας στον μικρόκοσμο των ιών είναι οι κλιματικές αλλαγές, οι μολύνσεις του περιβάλλοντος και οι εκτεταμένες αποψιλώσεις των δασών, δηλαδή οι καταστροφές εκείνων των οικοσυστημάτων που επί χιλιετίες παρέμεναν απρόσβλητα από τους ανθρώπους.

Επιπλέον, το γεγονός ότι εκατομμύρια άνθρωποι ζουν στις μεγαλουπόλεις σε υγειονομικά υποβαθμισμένες συνθήκες και χωρίς καμία πρωτογενή περίθαλψη, ευνοεί την ανεξέλεγκτη διάδοση νέων ιών. Υπό αυτή την έννοια, η πανδημία της νόσου COVID-19 δεν είναι καθόλου ένα μεμονωμένο ούτε βέβαια ένα τυχαίο συμβάν, αλλά ένα αναμενόμενο και προβλέψιμο καταστροφικό γεγονός: το αποτέλεσμα του συνδυασμού της καταστροφής της γήινης βιόσφαιρας με την επιδείνωση των ανισοτήτων μεταξύ των ανθρώπινων κοινωνιών.

Αν όλα αυτά ισχύουν, τότε δεν έχει πολύ νόημα να ελπίζουμε ότι θα απαλλαγούμε από τον νέο κορονοϊό καταφεύγοντας μόνο σε φάρμακα και μαζικούς εμβολιασμούς, όπως κάνουν οι πλουσιότερες χώρες στη Δύση, αυτές δηλαδή που δεν αναγνωρίζουν και άρα αρνούνται να αντιμετωπίσουν το πραγματικό πρόβλημα της πλανητικής οικολογικής, κλιματικής και υγειονομικής κρίσης που οι ίδιες δημιούργησαν.

Παραβλέποντας σκοπίμως τον χρυσό ιατρικό και υγειονομικό κανόνα ότι για την ταχύτερη και αποτελεσματική αντιμετώπιση τόσο των τοπικών επιδημιών όσο και των πλανητικών πανδημιών, οι πλουσιότερες χώρες δεν έχουν επενδύσει, εδώ και ενάμιση χρόνο, στην ενίσχυση των χωρών με τις πιο αδύναμες ή ανύπαρκτες ιατρικές υποδομές για την επιδημιολογική παρακολούθηση και την αντιμετώπιση των νέων κρουσμάτων, καθώς και στην εμβολιαστική ισότητα που είναι απαραίτητη για τη θωράκιση όλων των ανθρώπων από τις νέες παραλλαγές του κορονοϊού (βλ. «Μηχανές του Νου», 12.3.2022).
 

Τα πλανητικά συμπτώματα της ανθρωπόκαινου καταστροφής



Εκτός από τα εμφανή ψυχολογικά, τα πολιτικά αίτια, ποια είναι τα γνωσιακά εμπόδια στην αποδοχή της απαισιόδοξης «ανθρωπόκαινου» εξήγησης των σημερινών πλανητικών μας δεινών; Τα επιστημονικά εμπόδια σχετίζονται με το γεγονός ότι, μέχρι σήμερα, οι περισσότεροι ερευνητές των ανθρωπόκαινων φαινομένων δεν έχουν καταφέρει να συμφωνήσουν μεταξύ τους σχετικά με την ακριβή ημερομηνία έναρξης ή, έστω, για το ποια θα πρέπει να είναι τα κριτήρια αναγνώρισης της νέας γεωλογικής εποχής.

Ορισμένοι επιστήμονες τοποθετούν την έναρξη της Ανθρωπόκαινου εποχής πριν από 11 χιλιάδες χρόνια, όταν το είδος μας επινόησε τη γεωργία και τη μόνιμη εγκατάσταση των ανθρώπων σε μεγάλες κοινότητες. Κάποιοι άλλοι υποστηρίζουν ότι ξεκίνησε με τη Βιομηχανική Επανάσταση τον δέκατο όγδοο αιώνα, ενώ άλλοι είναι πεπεισμένοι πως ξεκίνησε μόλις στα μέσα του εικοστού αιώνα, μετά τη χρήση των πυρηνικών όπλων.

Πάντως, οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν στο ότι, τουλάχιστον τους δύο τελευταίους αιώνες, η καταστροφική επίδραση των ανθρώπων πάνω στη Γη είναι συγκρίσιμη με την παρατεταμένη ηφαιστειογενή δραστηριότητα, με την τεκτονική των πλακών ή με έναν αρκετά μεγάλο μετεωρίτη που πέφτει στον πλανήτη.

Μεγάλες φυσικές καταστροφές που, στο παρελθόν, αναδιαμόρφωσαν ριζικά το πλανητικό σκηνικό και επηρέασαν αποφασιστικά την πορεία της ζωής πάνω στη Γη, προκαλώντας τις πέντε πολύ γνωστές μαζικές εξαφανίσεις ειδών. Ενώ όμως, οι πέντε προηγούμενες μαζικές εξαφανίσεις έλαβαν χώρα πολύ πριν εμφανιστεί το ανθρώπινο είδος, η υποθετική έκτη μαζική εξαφάνιση, που έχει μόλις ξεκινήσει, οφείλεται αποκλειστικά σε… ανθρωπογενή αίτια.

Συνοψίζοντας κάποιος τις σχετικές έρευνες μπορεί να καταλήξει σε τρία βασικά συμπεράσματα σχετικά με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της τρέχουσας, έκτης μαζικής εξαφάνισης: Πρώτον, είναι πολύ γρήγορη: τα τελευταία διακόσια χρόνια υπολογίζεται ότι έχουν εξαφανιστεί οριστικά τουλάχιστον 100 είδη ζώων, δηλαδή κατά μέσο όρο 2 είδη τον χρόνο. Ενώ παλαιότερα η εξαφάνιση ενός μόνο είδους συνέβαινε συνήθως κάθε 50 χρόνια.

Δεύτερον, οι όλο και συχνότερες μαζικές εξαφανίσεις πολλών ζωικών και φυτικών ειδών λόγω της κλιματικής αλλαγής και της ανθρωπογενούς υποβάθμισης του γήινου περιβάλλοντος είναι μη αντιστρεπτές: κανένα εξαφανισμένο είδος δεν επιστέφει ποτέ στη ζωή. Τρίτον, σε ό,τι αφορά ειδικότερα την επιβίωση του ανθρώπινου είδους, η κοινή γνώμη και οι κυβερνήσεις τείνουν να υποτιμούν τις μεσομακροπρόθεσμες συνέπειες της μαζικής εξαφάνισης τόσο πολλών ειδών.

Πάντως, ακόμη και οι πιο ενημερωμένοι άνθρωποι καθησυχάζουν τον εαυτό τους υποστηρίζοντας ότι οι ανθρωπόκαινοι μαζικές εξαφανίσεις ίσως αποτελούν μια ευκαιρία για την εξέλιξη νέων, άγνωστων και πιθανόν πιο πολύπλοκων μορφών ζωής. Παραβλέποντας, δυστυχώς, δύο «μικρές» λεπτομέρειες: τους πολύ υψηλούς και, ενδεχομένως, μη αναστρέψιμους ρυθμούς παραγωγής των νέων μαζικών εξαφανίσεων, καθώς και το γεγονός ότι, όλο και πιο συχνά, οι πλανητικές καταστροφές έχουν ανθρωπογενή και όχι φυσικά αίτια. Ποιος, λοιπόν, ή τι μπορεί να εγγυηθεί σε αυτά τα αισιόδοξα και, κατά τα άλλα, νοήμονα άτομα ότι το ανθρώπινο είδος δεν θα είναι το επόμενο θύμα των μαζικών εξαφανίσεων που το ίδιο προκαλεί;

https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/337377_i-olethria-epohi-toy-anthropinoy-eidoys