Το τέλος της ιδιωτικότητας ως τεχνολογικό επίτευγμα

Σπύρος Μανουσέλης

Ποιες εφαρμογές της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης απειλούν την ιδιωτική μας ζωή; Αν θα έπρεπε να επιλέξουμε τις πιο σοβαρές θεσμικές εκτροπές της σημερινής ελληνικής κυβέρνησης κατά την προηγούμενη χρονιά, τότε η αποκάλυψη της συστηματικής παρακολούθησης μέσω επικοινωνιακών υποκλοπών των πολιτικών της αντιπάλων και άλλων δημόσιων προσώπων, καθώς και ο κοινωνικός στιγματισμός ύστερα από παραβίαση ευαίσθητων ιατρικών δεδομένων των ανεμβολίαστων ατόμων κατά της νόσου COVID-19 αποτελούν αναμφίβολα δύο εξόφθαλμες παραβιάσεις όλων των σχετικών νόμων περί προστασίας της ιδιωτικότητας, που ισχύουν στην Ελλάδα και την Ε.Ε. Σε ποια τεχνολογικά εργαλεία βασίζονται τέτοιες αντισυνταγματικές και άρα αντιδημοκρατικές πρακτικές;

Η νεωτερική ουτοπία για μια ελεύθερη και ισότιμη επικοινωνιακή σχέση μεταξύ των ανθρώπων -ανεξαρτήτως φύλου, φυλής και κοινωνικής τάξης- φαίνεται να έχει ήδη υλοποιηθεί, τουλάχιστον ψηφιακά, χάρη στο διαδίκτυο. Δυστυχώς, όπως επιβεβαιώνεται από πλήθος ερευνών, αλλά και από τις καθημερινές διαδικτυακές εμπειρίες μας, δεν είναι όλα ρόδινα στον νέο διαδικτυακό παράδεισο, αφού όλοι οι χρήστες των μέσων ψηφιακής δικτύωσης εκτίθενται σε κάθε άλλο παρά «εικονικούς» ψηφιακούς κινδύνους. Μάλιστα, τα τελευταία τριάντα χρόνια η εγκληματικότητα στον κυβερνοχώρο αποτελεί την ταχύτερα αναπτυσσόμενη μορφή παραβατικής και εγκληματικής συμπεριφοράς.

Εκτός από την καθημερινή ψηφιακή πειρατεία, δηλαδή την κατασκοπία και τις κλοπές προσωπικών δεδομένων από «κακόβουλα» λογισμικά, τη δημιουργία ψηφιακών «ιών» ικανών να εισβάλλουν και να καταστρέφουν τα υπολογιστικά συστήματα, στα «αγαθά» του διαδικτύου θα πρέπει να συνυπολογίζονται όχι μόνο η ψηφιακή πορνογραφία, η πορνεία ανηλίκων, αλλά και η δημιουργία πολιτικά αντιδραστικών ιστοσελίδων που προπαγανδίζουν αντισυνταγματικές ιδέες και αντιδραστικές πολιτικές πρακτικές, όπως π.χ. το ρατσιστικό μίσος, τη θρησκευτική ή εθνικιστική μισαλλοδοξία. Οσο για τις οικονομικά και κοινωνικά επιζήμιες συνέπειες της ψηφιακής εγκληματικότητας, δηλαδή της κλοπής πληροφοριών ή της καταστροφής απόρρητων δεδομένων, αυτές είναι ανυπολόγιστες.

Αν, πριν από μερικές δεκαετίες, ήταν επιτρεπτό σε κάποιους αφελείς τεχνοκράτες και ρομαντικούς συγγραφείς να παρουσιάζουν το διαδίκτυο σαν τον επίγειο τεχνολογικό παράδεισο της ελεύθερης επικοινωνίας και της ανεξαρτησίας από τα ιδιοτελή οικονομικά, τα τοπικά μικροπολιτικά ή τα διεθνή μακροπολιτικά συμφέροντα, σήμερα είναι ολοφάνερο ότι ο κυβερνοχώρος εγκυμονεί, τόσο για τους αφελείς όσο και τους πιο επιτήδειους τεχνολογικά χρήστες του, περισσότερες παγίδες από τον πραγματικό κόσμο. Εξάλλου, πολλοί από τους μέχρι χθες μοναχικούς διαδικτυακούς «πειρατές», τους χάκερ, έχουν μεταμορφωθεί πλέον σε καλοπληρωμένους υπαλλήλους του οργανωμένου ιδιωτικού ή/και κρατικού εγκλήματος.



Ιδιωτικότητα... παράδοξο στη διαδικτυακή ζωή



Η επινόηση των νέων ψηφιακών επικοινωνιακών συστημάτων και ειδικότερα η μαζική χρήση του διαδικτύου κατέστησαν εφικτή την πρόσβαση των χρηστών σε ασύλληπτες μέχρι χθες μορφές επικοινωνίας και πηγές πληροφόρησης. Γεγονός που, με τη σειρά του, επέφερε ριζικές αλλαγές στον τρόπο που ζουν, σκέφτονται και σχετίζονται μεταξύ τους οι σημερινοί άνθρωποι, σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Η μαζική χρήση των ψηφιακών υπολογιστών, των νέων κινητών και η «ελεύθερη» πρόσβαση στον παγκόσμιο ιστό αναγνωρίζονται πλέον καθολικά ως τα πιο σημαντικά επιτεύγματα όχι απλώς της υπολογιστικής τεχνολογίας και επιστήμης αλλά, πολύ ευρύτερα, της παγκοσμιοποίησης των αξιών και των προτύπων ζωής του δυτικού πολιτισμού.

Ωστόσο, τις πρωτοφανείς δυνατότητες πρόσβασης των χρηστών του διαδικτύου σε διαδικτυακές πληροφορίες και επαφές συνοδεύουν, σαν σκοτεινές και απειλητικές σκιές, οι εξίσου καινοφανείς διαδικτυακές απειλές και καταχρήσεις: σωρεία παραβατικών συμπεριφορών και εγκλημάτων, που εκδηλώνονται μαζικά χάρη στην ανωνυμία όσων καταφεύγουν στα λεγόμενα «κακόβουλα λογισμικά».

Ετσι, κάθε φορά που επισκεπτόμαστε μια ιστοσελίδα στον παγκόσμιο ιστό, όταν παίρνουμε μαζί το κινητό μας, όποτε αγοράζουμε κάτι διαδικτυακά χρησιμοποιώντας την πιστωτική μας κάρτα ή κάθε φορά που στέλνουμε ένα πολύ προσωπικό μήνυμα, όλες αυτές οι διαδικτυακές μας ενέργειες καταγράφονται αυτομάτως και αναλύονται λεπτομερώς από ειδικές ανιχνευτικές μηχανές.

Συνεπώς, η καθημερινή μας πλοήγηση στο διαδίκτυο δεν είναι ποτέ ένας ξέγνοιαστος ή αθώος περίπατος, αφού αφήνει το ανεξίτηλο ίχνος όλων των διαδικτυακών ενεργειών μας, το ψηφιακό αποτύπωμα των πιο προσωπικών μας προτιμήσεων και των επιλογών μας, που επειδή αποτυπώνονται στη μνήμη του διαδικτύου μπορούν σχετικά εύκολα -και παρά τη θέλησή μας!- να εντοπιστούν, να ανακληθούν και να χρησιμοποιηθούν για αντίθετους προς το συμφέρον μας λόγους.

Μελετώντας και αναλύοντας στατιστικά, επί σειρά ετών, τη συμπεριφορά των χρηστών του διαδικτύου ο Alan Westin, ομότιμος καθηγητής Δημοσίου και Κυβερνητικού Δικαίου στο Columbia University της Νέας Υόρκης και ένας από τους πρώτους ερευνητές του προβλήματος της ιδιωτικότητας στις διαδικτυακές επαφές και συναλλαγές, κατέληξε στο να διακρίνει τρεις «ανθρωποτύπους» ή κατηγορίες χρηστών στις ΗΠΑ: Οι «θεμελιωτιστές» είναι πολύ προσεκτικοί στην παραχώρηση ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων και εξαιρετικά δύσπιστοι στις διαδικτυακές επαφές τους.

Οι «πραγματιστές» είναι επίσης ευαίσθητοι σε ζητήματα ιδιωτικών πληροφοριών, αλλά παραχωρούν ευκολότερα προσωπικά δεδομένα εφόσον κρίνουν ότι υπάρχει ένας καλός λόγος για να το κάνουν ή κάποιο ιδιαίτερα ικανοποιητικό αντάλλαγμα. Τέλος, υπάρχει και η πλειοψηφική κατηγορία των «αδιάφορων», που με περισσή ευκολία παραχωρούν προσωπικά δεδομένα είτε επειδή αδιαφορούν είτε, συχνότερα, επειδή αγνοούν τους ενδεχόμενους κινδύνους.

Μπορεί να ακούγεται παράδοξο, όμως την ίδια στιγμή που σχεδόν οι πάντες προαναγγέλλουν και θρηνούν υποκριτικά για το επικείμενο τέλος της «ιδιωτικής ζωής» των ανθρώπων εξαιτίας της πλανητικής κυριαρχίας των νέων μέσων κοινωνικής δικτύωσης, δισεκατομμύρια άνθρωποι καταφεύγουν καθημερινά σε αυτήν ακριβώς την «απανθρωποποιητική» ψηφιακή τεχνολογία για να δημιουργήσουν τον προσωπικό τους ιστότοπο ή το διαδικτυακό τους προφίλ, που, όπως πιστεύουν, θα τους επιτρέψουν να έχουν μια πολυπόθητη ψηφιακή ζωή.


Οι νέες τεχνολογίες της αστυνόμευσης



Επομένως, το φαινομενικό παράδοξο της διαδικτυακής ιδιωτικότητας εξηγείται ικανοποιητικά αν αναλογιστεί κανείς ότι, σχεδόν σε ολόκληρο τον πλανήτη, η επιβολή της νέας «ψηφιακής κοινωνίας του θεάματος» βασίζεται στην ταύτιση ή, ακριβέστερα, στη σύγχυση του εικονικού με το πραγματικό, όπως ανέκαθεν έκανε κάθε κοινωνία του θεάματος. Σύγχυση που, με τη σειρά της, ενισχύει τις κυρίαρχες βιοπολιτικές της φαντασιακής διάζευξης της ιδιωτικής (διαδικτυακής και ψηφιακής) από τη δημόσια (κοινωνική και ταξική) ζωή των δικτυωμένων ανθρώπων.

«Η σημερινή κρίση της ιδιωτικότητας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την αποδυνάμωση και τη φθορά όλων ανεξαιρέτως των ανθρώπινων δεσμών», όπως πολύ εύστοχα διαπιστώνει ο κορυφαίος κοινωνιολόγος Zygmunt Bauman στο βιβλίο του «Παράπλευρες απώλειες» (ελλ. μετάφραση «Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου», κεφάλαιο 6). Και ως ιδιαίτερα οξυδερκής αναλυτής των νέων διαδικτυακών σχέσεων ο Bauman δεν παραλείπει, στο ίδιο κείμενο, να επισημάνει: «Η υποκατάσταση των παλιάς κοπής κοινοτήτων από τα διαδικτυακά δίκτυα καλωσορίστηκε από πολλούς ως μεγάλο άλμα προς τα μπρος... Κι όμως τα ίδια χαρακτηριστικά των διαδικτύων που τα κάνουν επιθυμητά απαιτούν ένα πολύ υψηλό τίμημα... που πληρώνεται με το νόμισμα της ασφάλειας».

Πάντως, από τον προηγούμενο αιώνα μέχρι σήμερα, η επινόηση και η μαζική εφαρμογή των νέων επικοινωνιακών μέσων, όπως ήταν κάποτε ο τηλέγραφος και η ενσύρματη τηλεφωνία και, πιο πρόσφατα, η ασύρματη τηλεφωνία και η ψηφιακή επικοινωνία μέσω του διαδικτύου, επέφεραν ριζικές αλλαγές στον τρόπο που ζουν, σκέφτονται και επικοινωνούν μεταξύ τους οι άνθρωποι, σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Και μολονότι το πρόβλημα της επικοινωνιακής ασφάλειας και της περιφρούρησης του απορρήτου των επικοινωνιών με τα νέα επικοινωνιακά μέσα τίθεται επιτακτικά εδώ και πάνω από δύο αιώνες παραμένει ανοιχτό και εν πολλοίς άλυτο.

Αφ’ ενός, επειδή η διασφάλιση του επικοινωνιακού απορρήτου διαψεύδεται και καταστρατηγείται συστηματικά από τις νέες τεχνολογικές εξελίξεις που καθιστούν ευάλωτα τα εκάστοτε επικοινωνιακά δίκτυα και, αφ’ ετέρου, εξαιτίας των αδιαφανών πολιτικών σκοπιμοτήτων και των υπόρρητων στρατηγικών επιλογών τόσο των ιδιωτικών εταιρειών που διαχειρίζονται την παραγωγή και την παροχή ενός δεδομένου επικοινωνιακού προϊόντος όσο και των υπεύθυνων δημόσιων φορέων που αποφασίζουν -συνήθως μεροληπτικά- για τους αναγκαίους νομικούς κανόνες λειτουργίας ενός σχετικά ασφαλούς επικοινωνιακού δικτύου.

Ειδικότερα, όσον αφορά το απόρρητο των συνομιλιών και τη διασφάλιση της επικοινωνιακής ασφάλειας στο διαδίκτυο, σε αντίθεση με την κλασική τηλεφωνία, το διαδίκτυο δεν είναι σχεδιασμένο να λειτουργεί σύμφωνα με ένα μοναδικό κέντρο ελέγχου. Γεγονός που καθιστά προβληματική κάθε προσπάθεια ελέγχου της ασφάλειας των επικοινωνιών. Μόνο αν οι σύγχρονες κυβερνήσεις αποφάσιζαν, επιτέλους, να επιβάλουν πιο αυστηρούς κανόνες λειτουργίας και υψηλότατα πρόστιμα για κάθε διαπιστωμένη παρατυπία ή παραβίαση των νόμων περί του απορρήτου, υπάρχει κάποια ελπίδα να δυσκολέψουν το έργο του Μεγάλου Αδελφού, το οποίο διευκολύνουν και υπηρετούν με την απραξία τους.

Θα ήταν, ωστόσο, αφελές αν πιστεύαμε ότι το πρόβλημα του τέλους της ιδιωτικότητας περιορίζεται στις τηλεφωνικές υποκλοπές και στην επιτήρηση της ζωής μας στο διαδίκτυο. Μια σειρά από σατανικές αναβαθμίσεις των τεχνολογιών αστυνόμεσης, έχουν οδηγήσει στην εγκατάσταση καμερών παρακολούθησης στους χώρους εργασίας, στα καταστήματα και στους δημόσιους χώρους. Πάντως, ολοένα και συχνότερα τα κέντρα επιτήρησης καταφεύγουν στη χρήση ακουστικών ή οσφρυτικών ανιχνευτών και ειδικών συσκευών εντοπισμού άλλων βιομετρικών δεικτών (όπως π.χ. το DNA), ακόνη και εντόμων-ρομπότ για την παρακολούθηση κάποιων προεπιλεγμένων στόχων.

Στο επόμενο άρθρο θα παρουσιάσουμε αναλυτικότερα τις νέες βιοπολιτικές της συστηματικής παραβίασης τόσο του ιατρικού απορρήτου όσο και των πιο ευαίσθητων γενετικών δεδομένων, βιοτεχνολογικές πρακτικές που αμφισβητούν πλέον ρητά κάθε έννοια αυτονομίας ή ιδιωτικότητας της ανθρώπινης ύπαρξης.

https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/369579_telos-tis-idiotikotitas-os-tehnologiko-epiteygma