Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας;

 

Το 2020 ήταν ένα έτος-ορόσημο για τις θεωρίες συνωμοσίας. Η πανδημία του COVID-19 προσέφερε πάρα πολύ υλικό στους συνωμοσιολόγους. Ο ιός δημιουργήθηκε σε εργαστήριο, ο ιός προκλήθηκε από την ανάπτυξη του δικτύου κινητών τηλεφώνων 5G, ο ιός εξαπλώθηκε από τον Bill Gates, ώστε να μπορέσει να χρησιμοποιήσει ένα πρόγραμμα εμβολιασμού για να εμφυτεύσει μικροτσίπ σε άτομα που θα του επέτρεπαν να τα παρακολουθεί και να τα ελέγχει – αυτές ήταν μόνο μερικές από τις θεωρίες συνωμοσίας που κυκλοφόρησαν το 2020. Επίσης μια ακόμη θεωρία που πυροδότησε ο πρόεδρος Donald Trump είναι ότι οι προεδρικές εκλογές δέχτηκαν νοθεία – έναν «μύθο» που πυροδότησε την εισβολή που έγινε στο Καπιτώλιο πριν από λίγες ημέρες.

Αυτές δεν είναι κάποιες πεποιθήσεις που περιορίζονται σε μια μικρή ομάδα ατόμων. Σχεδόν 4 στους 10 Αμερικανούς πιστεύουν ότι το ποσοστό θανάτου από τον COVID-19 που δημοσιεύεται είναι «σκόπιμα υπερβολικό», ενώ το 27% πιστεύει ότι είναι πιθανό τα εμβόλια για τον COVID-19 να χρησιμοποιηθούν για την εμφύτευση τσιπ παρακολούθησης. Ένας στους τρεις Ρεπουμπλικάνους λέει ότι πιστεύει ότι η θεωρία του QAnon είναι «αληθινή ως επί το πλείστον». Το 36% των εγγεγραμμένων ψηφοφόρων πιστεύουν ότι η απάτη των ψηφοφόρων έχει συμβεί για να επηρεάσει το εκλογικό αποτέλεσμα.

Οι θεωρίες συνωμοσίας προκύπτουν στο πλαίσιο του φόβου, του άγχους, της δυσπιστίας, της αβεβαιότητας και της αίσθησης αδυναμίας. Πολλοί Αμερικανοί βιώνουν αυτά τα συναισθήματα τα τελευταία χρόνια λόγω της ανασφάλειας στην απασχόληση και της στασιμότητας στους μισθούς. Για μερικούς, τα τεχνολογικά άλματα και η κοινωνική πρόοδος μπορεί να είναι αποσταθεροποιητικά. Στη συνέχεια, το 2020 έφερε μια πανδημία, μια βαθιά οικονομική ύφεση, εκτεταμένες διαδηλώσεις στην χώρα και μια έντονα αμφισβητούμενη εκλογή διαδικασία. Οτιδήποτε από αυτά, μόνο του, είναι αρκετό για να προκαλέσει άγχος, δυσπιστία και αβεβαιότητα. Οι Αμερικανοί αντιμετωπίζουν όλα αυτά τα γεγονότα ταυτόχρονα.

Φυσικά, όλα αυτά δεν δημιουργούν σε όλους αβεβαιότητα και δεν στρέφονται όλοι στις θεωρίες συνωμοσίας. Ποιοι είναι αυτοί που το κάνουν; Δεν είναι θέμα «άγνοιας» ή «ηλιθιότητας». Τα άτομα με χαμηλά επίπεδα εκπαίδευσης είναι πιο πιθανό από ό, τι τα πιο μορφωμένα άτομα να πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας, αλλά τέτοιες θεωρίες είναι επίσης κοινές μεταξύ των ατόμων με υψηλή μόρφωση.

 

Δεν είναι επίσης απλά θέμα πολιτικής. Αρκετές μελέτες έχουν εντοπίσει ότι οι συντηρητικοί είναι πιο ευάλωτοι από τους φιλελεύθερους στις θεωρίες συνωμοσίας. Αλλά η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας σίγουρα δεν περιορίζεται σε αυτούς που βρίσκονται στα δεξιά. «Οι πολιτικά υποκινούμενες θεωρίες συνωμοσίας βρίσκουν ένα δεκτικό κοινό τόσο στους Δημοκρατικούς όσο και στους Ρεπουμπλικάνους», δήλωσε ο Daniel A. Cox, διευθυντής του Survey Center στο American Life. Οι άνθρωποι στα πολιτικά άκρα τόσο της «αριστεράς» όσο και της «δεξιάς» φαίνεται πιο πιθανό να υποστηρίξουν τις συνωμοτικές πεποιθήσεις από τους υπολοίπους. Φυσικά τις θεωρίες συνωμοσίας δεν πιστεύουν μόνο οι Αμερικανοί. Πρόσφατα παραδείγματα ευρείας συνωμοτικής σκέψης έχουν αναφερθεί στον Καναδά, τη Μεγάλη Βρετανία, την Αυστρία, την Ιταλία, τη Μαλαισία, τη Βραζιλία, τη Νιγηρία και πολλές άλλες χώρες.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των ατόμων που πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας; Τα άτομα αυτά εμφανίζουν συνήθως υψηλά επίπεδα άγχους, έχουν υψηλή ανάγκη για έλεγχο του περιβάλλοντος και υψηλή ανάγκη για υποκειμενική βεβαιότητα. Τείνουν να έχουν αρνητικές στάσεις απέναντι στην εξουσία, να αισθάνονται αποξενωμένοι από το πολιτικό σύστημα και να βλέπουν τον σύγχρονο κόσμο ως ακατανόητο. Οι πιστοί της θεωρίας συνωμοσίας θεωρούν ότι οι άλλοι συνωμοτούν εναντίον τους.

Παλεύουν με το θυμό, την δυσαρέσκεια και άλλα εχθρικά συναισθήματα, καθώς και με τον φόβο. Έχουν χαμηλότερη αυτοεκτίμηση και έχουν την ανάγκη της αποδοχής των άλλων για να διατηρήσουν την αυτοεκτίμησή τους. Επίσης, μπορεί να έχουν έντονη επιθυμία να αισθάνονται μοναδικοί και ξεχωριστοί, και να έχουν μια υπερβολική ανάγκη να είναι σε μια συγκεκριμένη ομάδα. Η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας συμβαδίζει επίσης συχνά με την πίστη στα παραφυσικά φαινόμενα. Επίσης σχετίζεται με τη θρησκευτικότητα, ειδικά σε ανθρώπους για τους οποίους η θρησκεία είναι ιδιαίτερα σημαντική. Όλα τα παραπάνω δεν σημαίνουν βέβαια ότι όσοι βιώνουν αυτά τα συναισθήματα ή έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας.

Οι θεωρίες συνωμοσίας προκύπτουν όχι μόνο όταν «ταιριάζουν» με συγκεκριμένους συνδυασμούς χαρακτηριστικών της προσωπικότητας αλλά και όταν ικανοποιούν ψυχολογικές και ιδεολογικές ανάγκες. Η ανθεκτικότητα πολλών θεωριών συνωμοσίας απέναντι στα γεγονότα υποδηλώνει ότι αυτές οι πεποιθήσεις δεν είναι απλώς εναλλακτικές ερμηνείες των γεγονότων, αλλά έχουν τις ρίζες τους σε συνειδητές ή ασυνείδητες επιθυμίες, σε αυτό που οι γνωστικοί ψυχολόγοι αποκαλούν «κινητήρια λογική».

Υπάρχουν μερικά κίνητρα που οδηγούν αυτές τις επιθυμίες. Μπορεί να είναι μια προσπάθεια “προστασίας ή ενίσχυσης της άποψης ενός ατόμου για τον εαυτό τους”. Το άγχος, ο φόβος και η δυσπιστία μπορούν να προκαλέσουν ντροπή, δυσαρέσκεια, ζήλια, θυμό ή ενοχή. Ένα άτομο μπορεί να απαρνηθεί τα συναισθήματά του και να τα προβάλει στους άλλους. Η θεωρία συνωμοσίας μπορεί στη συνέχεια να χρησιμεύσει για να εξηγήσει αυτά τα συναισθήματα. Ακόμη και έξω από τις θεωρίες συνωμοσίας, οι εγκέφαλοί μας είναι επιρρεπείς στο να κάνουν αυτό που οι κοινωνικοί ψυχολόγοι αποκαλούν «θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης»: Τείνουμε να εξηγήσουμε τα αρνητικά μας συναισθήματα και τις ενέργειες μας ως αποτέλεσμα κάποιων καταστάσεων ή γεγονότων έξω από τον δικό μας έλεγχο, παρά ως αντανακλάσεις των εσωτερικών μας χαρακτηριστικών και αδυναμιών.

Είναι ευκολότερο να πούμε ότι αγχωνόμαστε για τις κακόβουλες ενέργειες των άλλων παρά να αντιμετωπίσουμε τους φόβους και τις ανησυχίες μας. Έτσι, ο άγνωστος φόβος μας να αρρωστήσουμε από τον COVID-19 θα μπορούσε να μετατραπεί σε φόβο ότι οι άλλοι υπερβάλλουν σχετικά με την πανδημία για κακόβουλους σκοπούς.

Μια συνωμοσία μπορεί επίσης να δημιουργηθεί και να διατηρηθεί από κάποιο ισχυρό πρόσωπο. Τα τελευταία χρόνια, κάτι τέτοιο έγινε από τον Donald Trump, ο οποίος δημιούργησε αυτό που ο Βρετανός μυθιστοριογράφος και δημοσιογράφος James Meek ονόμασε ως «έναν αυτόνομο εναλλακτικό πολιτικό χώρο σκέψης». Η πίστη στον Trump έγινε κοινωνική ταυτότητα για πολλούς ανθρώπους. Ταυτόχρονα, ο Trump αξιοποίησε και αξιοποιεί την αυξανόμενη δυσπιστία στους θεσμούς. Η εμπιστοσύνη στα κύρια μέσα μαζικής ενημέρωσης έχει μειωθεί. Η βιομηχανία των ορυκτών καυσίμων δημοσίευσε μελέτες που δημιούργησαν ντόρο σχετικά με την κλιματική αλλαγή. Η θεωρία συνομωσίας Big Pharma αναφέρει ότι οι μεγάλες φαρμακευτικές κρύβουν τις δυσμενείς πληροφορίες σχετικά με την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητα των φαρμάκων. Οι εταιρείες καπνικών συνεχίζουν να αρνούνται τις βλαβερές συνέπειες του καπνίσματος. Και ο ίδιος ο Trump αναφέρει ότι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης δημοσιεύουν «fake news». Η εκπαίδευση και η ενημέρωση θα πρέπει να γίνουν τα όπλα ενάντια στις θεωρίες συνωμοσίας.

Κάποιες θεωρίες συνωμοσίας δεν δημιουργούν κάποιο ιδιαίτερο πρόβλημα. Η δημοφιλής πεποίθηση ότι ο Lee Harvey Oswald δεν ενήργησε μόνος του στη δολοφονία του John F. Kennedy είναι σχετικά αβλαβής. Αλλά ορισμένες θεωρίες συνωμοσίας οδηγούν σε πεποιθήσεις που έχουν αρνητικές κοινωνικές συνέπειες. Το 2019, το FBI δήλωσε ότι η πίστη στην θεωρία του QAnon είναι μια πιθανή εγχώρια τρομοκρατική απειλή. Στην τρέχουσα κρίση του COVID-19, οι πιστοί των θεωριών συνωμοσίας είναι πιο πιθανό να αρνούνται να φορέσουν μάσκες ή να διατηρούν τις κοινωνικές αποστάσεις. Και, την περασμένη Τετάρτη, χιλιάδες υποστηρικτές του Trump, πιστοί στη θεωρία συνωμοσίας που προώθησε ο πρόεδρος ότι οι εκλογές είχαν νοθευτεί, εισέβαλαν στο Καπιτώλιο και απειλούσαν την ίδια την αμερικανική δημοκρατία.

Αυτές οι θεωρίες είναι ιδιαίτερα επικίνδυνες, ειδικά αν τις πιστεύουν και τις προωθούν άνθρωποι που έχουν πραγματική εξουσία, που δίνουν το παράδειγμα και λαμβάνουν πολιτικές αποφάσεις. Όπως έγραψε ο αρθρογράφος Paul Krugman, «Σε αντίθεση με τις θεωρίες συνωμοσίας της αριστεράς – που υπάρχουν, αλλά υποστηρίζονται μόνο από ένα μικρό περιθώριο – οι θεωρίες συνωμοσίας της δεξιάς υποστηρίζονται από σημαντικούς ανθρώπους: ισχυροί πολιτικοί, τηλεοπτικές προσωπικότητες με μεγάλο κοινό”.

* To SecNews αναδημοσιεύει την είδηση από το slate.com και δεν ενστερνίζεται τις οποιεσδήποτε υποκειμενικές απόψεις του αρθρογράφου John Ehrenreich.

https://www.secnews.gr/309789/giati-oi-antrwpoi-pistevoun-stis-thewries-sinomosias/