Οι εγκεφαλικές προϋποθέσεις του φόβου

Οι νευροεπιστήμες μάς αποκαλύπτουν ότι στην εμφάνιση των συναισθημάτων του φόβου εμπλέκεται ένα πολύπλοκο δίκτυο από πυρήνες του μεταιχμιακού συστήματος, που περιλαμβάνει μια σειρά από υποφλοιικές δομές: αμυγδαλή, ιππόκαμπος και θάλαμος, οι οποίες συνδέονται στενά και επικοινωνούν με τις ανατομικά ανώτερες δομές του νεοφλοιού του εγκεφάλου μας

O φόβος, το άγχος και η αγωνία αποτελούν ανθρώπινα αισθήματα που έχουν βαθύτατες ρίζες τόσο στη βιολογική όσο και στην προσωπική μας ιστορία. Και ίσως γι’ αυτό ελέγχονται τόσο ανεπαρκώς από τον ίδιο τον εγκέφαλο που τα δημιουργεί. Ομως, ενώ ο φόβος αποτελεί στοιχειώδη προϋπόθεση για την αυτοσυντήρηση πολλών οργανισμών, στα θηλαστικά και ειδικότερα στα πρωτεύοντα εκδηλώνεται με εξαιρετικά σύνθετα πρότυπα συμπεριφοράς. Οσο για τους ανθρώπους, αυτοί εκδηλώνουν φοβικές αντιδράσεις παντελώς άγνωστες ακόμη και για τους ανθρωπόμορφους πιθήκους.
Αρα, λόγω της αναπτυγμένης νοημοσύνης και της αυτοσυνειδησίας του, ο άνθρωπος μπορεί να θεωρηθεί το πλέον φοβισμένο πλάσμα μέσα στο ζωικό βασίλειο. Και, επομένως, η διαχείριση του αισθήματος του φόβου έπαιξε και παίζει αποφασιστικό ρόλο τόσο στις ατομικές όσο και στις κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων.

Οσο για τα ίδια τα ανθρώπινα φοβικά αισθήματα, είναι γνωστή σε όλους η τοξικότητά τους, αφού μπορούν να διαδίδονται και μολύνουν τον ανθρώπινο νου με εκπληκτική ταχύτητα. Και για τη διάδοσή τους εκμεταλλεύονται την αρχή της κοινωνικής επιβεβαίωσης: αφού οι άλλοι φοβούνται, πρέπει να φοβάμαι κι εγώ. Κατ’ αυτόν τον τρόπο δημιουργείται ένα είδος κοινωνικού ντόμινο που όχι μόνο επιταχύνει αλλά και πολλαπλασιάζει το αίσθημα του φόβου.


Από την κακοποίηση των παιδιών από τους γονείς τους, τον βιασμό ή την εξόντωση των γυναικών από τους άνδρες έως την ωμή και έκνομη βία που ασκούν τα όργανα της «τάξης» στους πολίτες· από τη συναισθηματική βία και τον εκφοβισμό που ασκείται στους χώρους εργασίας και στα σχολεία έως τα αποτρόπαια μαζικά εγκλήματα ενός πολέμου, η βίαιη συμπεριφορά και ο εγκεφαλικός εκφοβισμός ήταν και εξακολουθούν να είναι πανταχού παρούσες ανθρώπινες πρακτικές. Το να αποδίδουμε τέτοιες βίαιες πράξεις στην πανθομολογούμενη παρακμή των ηθικών-δημοκρατικών αξιών ή στην απαξίωση του θεσμού της οικογένειας αποτελεί μια βολική αλλά, δυστυχώς, ελάχιστα διαφωτιστική εξήγηση, η οποία το μόνο που πετυχαίνει είναι ίσως να μας καθησυχάζει ψυχολογικά και να μας απαλλάσσει από τις ενοχές μας: οι αιτίες της φοβικής συμπεριφοράς μετατίθενται πάντα στους άλλους και ποτέ σε εμάς τους ίδιους.

Παραδόξως, το να μοιραζόμαστε με τους άλλους τους ίδιους φόβους και τις ίδιες αγωνίες συνιστά έναν μηχανισμό ψυχολογικής άμυνας, επειδή συνήθως μας επιτρέπει να μη θεωρούμε τον εαυτό μας παρανοϊκά φοβικό, ή τουλάχιστον να τον θεωρούμε εξίσου παρανοϊκό ή φοβικό με την πλειονότητα των συνανθρώπων μας. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, η έρευνα των εγκεφαλικών και βιοψυχολογικών μηχανισμών της ανθρώπινης επιθετικότητας και του φόβου μάς προσφέρει κάποιες αναμφίβολα ελλιπείς αλλά πιο σαφείς απαντήσεις τόσο για τα ενδογενή όσο και τα εξωγενή αίτια του φόβου.

Η νευροβιολογία του φόβου

Αραγε, τι ακριβώς συμβαίνει μέσα στον εγκέφαλό μας όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με ακραίες εκδηλώσεις βίας, όπως π.χ. την απειλή μιάς νέας πανδημίας λόγω των νέων παραλλαγών του κορονοϊού; Στη σκέψη και μόνο μιας σοβαρής απειλής, το σώμα μας απελευθερώνει αμέσως αγγειοσυσταλτικές ορμόνες – αδρεναλίνη, νοραδρεναλίνη και κορτιζόλη, επειδή αυτές αυξάνουν τον καρδιακό ρυθμό. Η αυξημένη ροή αίματος συνοδεύεται από την έντονη νευρομυϊκή δραστηριότητα. Το δέρμα μας ψύχεται, ενώ τα μάτια διαστέλλονται για να βλέπουν καλύτερα. Παράλληλα, οι περιοχές του εγκεφάλου που ευθύνονται για την άμεση λήψη αποφάσεων δέχονται επειγόντως σήματα για άμεση «δράση».

Οι νευρολογικές και βιοχημικές λεπτομέρειες του μηχανισμού φόβου που κινητοποιείται σε περίπτωση κινδύνου έχουν ήδη αρχίσει να αποκαλύπτονται εδώ και μερικά χρόνια. Ετσι, έγινε γνωστό ότι στο επίκεντρο αυτού του πολύπλοκου μηχανισμού βρίσκεται μια μικρή, αλλά αποφασιστικής σημασίας, δομή του εγκεφάλου: η αμυγδαλή. Πρόκειται για μια δομή που προκύπτει από την οργάνωση διαφορετικών πυρήνων που βρίσκονται στο βάθος του εγκεφάλου και η οποία συντονίζει τις αποκρίσεις του εγκεφάλου σε όλα τα συγκινησιακά φορτισμένα ερεθίσματα.

Η αμυγδαλή, όπως έδειξαν οι πρωτοποριακές έρευνες του Joseph E. Le Doux, πρωταγωνιστεί τόσο στη ρύθμιση όσο και στην εκδήλωση όλων των βασικών αισθημάτων (φόβος, αγάπη, μίσος, οργή). Αυτό οφείλεται στο ότι συνδέεται στενά με διάφορα εγκεφαλικά κέντρα, με τα οποία και επικοινωνεί ανταλλάσσοντας αμοιβαία πληροφορίες υπό τη μορφή χημικών σημάτων. Για παράδειγμα, η άμεση σύνδεση της αμυγδαλής με τον θάλαμο –την εγκεφαλική δομή που δέχεται τον μεγαλύτερο όγκο των ερεθισμάτων– αλλά και τον νεοφλοιό τής επιτρέπει να ενημερώνεται διαρκώς για το τι συμβαίνει μέσα και έξω από τον οργανισμό. Ενώ η επαφή της με τον ιππόκαμπο της παρέχει τη δυνατότητα ταχύτατης πρόσβασης σε όλες τις απαραίτητες μνημονικές πληροφορίες.

Επιπλέον, όλες οι σχετικές έρευνες έδειξαν ότι για την επεξεργασία των πληροφοριών η αμυγδαλή ακολουθεί δύο βασικές οδούς: την ταχύτατη «κατώτερη οδό», που της επιτρέπει να λαμβάνει σήματα από τον θάλαμο μέσα σε 12 χιλιοστά του δευτερολέπτου· και την «ανώτερη οδό», όπου η σύνδεσή της με τον νεοφλοιό τής επιτρέπει να επεξεργάζεται μέσα σε 30-40 χιλιοστά του δευτερολέπτου ό,τι συμβαίνει στο παρόν.

Συνεπώς, πολλοί ανεξήγητοι φόβοι και έντονα άγχη μας ίσως να προκύπτουν από αυτή την ταχύτατη, αλλά μη συνειδητή, «κατώτερη οδό» επεξεργασίας. Πάντως, από τις μέχρι σήμερα έρευνες για τους νευροεγκεφαλικούς και ψυχολογικούς μηχανισμούς του φόβου δεν έχει προκύψει η ύπαρξη ενός μοναδικού «κέντρου» του φόβου. Ολα δείχνουν, αντίθετα, ότι ευρύτερες περιοχές του εγκεφάλου συνεργάζονται στενά για την παραγωγή και την αντίληψη των φοβικών αισθημάτων.

https://www.efsyn.gr/epistimi/epistimonika-nea/419044_oi-egkefalikes-proypotheseis-toy-foboy