Ο κινηματογραφικός εγκέφαλος

 

Τι ακριβώς συμβαίνει όταν κοιτάζουμε μια κινηματογραφική ταινία; Ποια κυκλώματα του εγκεφάλου μας ενεργοποιούνται όταν δημιουργούμε ή όταν απολαμβάνουμε το αισθητικό αποτέλεσμα ενός φιλμ; Πώς καταφέρνει ένας μεγάλος σκηνοθέτης να μεταμορφώνει σε συλλογικό και διαχρονικό όραμα την πιο κοινότοπη οπτικά σκηνή της ζωής των ανθρώπων; Και γιατί, αργά ή γρήγορα, ο εγκέφαλος των θεατών αναγνωρίζει τη σημασία και την ουσιαστική αλήθεια των κινηματογραφικών πλάνων, στα οποία ο σκηνοθέτης κατάφερε να αποτυπώσει το όραμά του;

Η 7η τέχνη της κινηματογραφίας εμφανίστηκε αρχικά ως τεχνολογία καταγραφής και οπτικοποίησης των κινούμενων εικόνων. Μια εντελώς νέα τεχνική λήψης και προβολής «ζωντανών εικόνων», που δεν περιορίστηκε στην παθητική αναπαράσταση της πραγματικότητας και της ζωής, αλλά πολύ σύντομα αναδείχτηκε σε παραγωγικότατη και δημιουργικότατη έβδομη τέχνη, η οποία μέσω εικόνων, ήχων και λόγων προσπαθεί αφενός να συλλάβει και να αναπαραστήσει την ουσία της πραγματικότητας και αφετέρου να δημιουργήσει εναλλακτικούς κόσμους.

Πολλοί θεωρούν απλώς τον κινηματογράφο ως τον θρίαμβο της εικονικής πραγματικότητας, που στηρίχτηκε στην -και στηρίζει την- επίπλαστη «πραγματικότητα» της κοινωνίας του θεάματος. Ποιες είναι, ωστόσο, οι διαχρονικές εγκεφαλικές προϋποθέσεις και οι βαθύτερες ανθρωπολογικές ανάγκες που επέτρεψαν τη μαζική αποδοχή της κινηματογραφικής μαγείας; Και γιατί η κινηματογραφική φενάκη θριαμβεύει πάνω στην πεζή πραγματικότητα;

Η κινηματογραφική μηχανή λήψης ή κάμερα θεωρείται η μετεξέλιξη της φωτογραφικής μηχανής: το αντικείμενο που βρίσκεται μπροστά στον φακό αποτυπώνεται στο φιλμ ως μια σειρά μεμονωμένων φωτογραφιών, τα λεγόμενα «καρέ», που δεν είναι παρά στιγμιαίες φωτογραφικές αποτυπώσεις της οπτικής σκηνής, αποτυπώνουν δηλαδή στατικά και με τρόπο ασυνεχή ό,τι συμβαίνει μπροστά στον φακό της κινηματογραφικής κάμερας.

Οπως και στις φωτογραφικές μηχανές, ο φακός της μηχανής λήψης αποτυπώνει το είδωλο του κινούμενου αντικειμένου με τρόπο ασυνεχή, δημιουργώντας μια ταινία που αποτελείται μόνο από μεμονωμένες, στατικές, αλλά και χρονικά συναφείς φωτογραφίες. Οι οποίες κατόπιν, όταν προβάλλονται με μια ορισμένη ταχύτητα -24 καρέ το δευτερόλεπτο- από μια μηχανή προβολής, δημιουργούν στους θεατές την επίπλαστη εντύπωση της συνεχούς ροής και κίνησης των εικόνων που βλέπουν στο φιλμ.

Εντούτοις, η κινηματογραφική κάμερα δεν είναι απλώς η εξέλιξη της φωτογραφικής μηχανής, αλλά μια τεχνολογική καινοτομία που επινοήθηκε ως ο συνδυασμός της κλασικής φωτογραφικής μηχανής με τις μηχανές οπτικών ψευδαισθήσεων που ήταν της μόδας στα τέλη του 19ου αιώνα, όπως π.χ. το «Ζωοτρόπιο» (Zoetrope) και το «Φενακιστοσκόπιο» (Phenakistiscope), από την ελληνική λέξη «φενάκη» που στα αρχαία ελληνικά σημαίνει, εκτός από περούκα, απάτη, ψευδαίσθηση. Δύο πολύ γνωστά μηχανήματα ή, μάλλον, παιχνίδια για τη δημιουργία οπτικών ψευδαισθήσεων, τα οποία, όπως και οι μεταγενέστερες κινηματογραφικές μηχανές, βασίζονται στην οπτική «αρχή του μετεικάσματος»: η ψευδαίσθηση της κίνησης ή της ροής κάποιων στατικών εικόνων ή φωτογραφιών, που δημιουργείται όταν παραμένει ενεργή η κάθε μία από αυτές τις εικόνες, όταν δηλαδή η κάθε εικόνα παραμένει για λίγο στο οπτικό σύστημα του θεατή, παρά την παύση του οπτικού ερεθίσματος που την προκάλεσε.

Επομένως, ένα κινηματογραφικό φιλμ αποτελείται από μια αλληλουχία διακριτών μεταξύ τους καρέ, δηλαδή από μεμονωμένες φωτογραφίες (μικρότερες από αυτές του φωτογραφικού φιλμ), ενώ η οπτική μας ψευδαίσθηση της συνεχούς κίνησης των εικόνων που υπάρχουν στα ασυνεχή καρέ δημιουργείται από τη σταθερή μετακίνηση του κινηματογραφικού φιλμ από τη μηχανή προβολής.

Αυτό ακριβώς είναι το μετείκασμα: ένα φαινόμενο οπτικής πλάνης που εμφανίζεται όταν το είδωλο μιας εικόνας ή φωτογραφίας παραμένει στον αμφιβληστροειδή χιτώνα του ματιού μας για ένα δέκατο του δευτερολέπτου μετά την απομάκρυνση της φωτογραφίας ή της εικόνας που την προκάλεσε. Και η δημιουργική ψευδαίσθηση της συνέχειας της κίνησης των εικόνων ενός φιλμ προκύπτει από τον συντονισμό του χρόνου λειτουργίας της κινηματογραφικής μηχανής με τον χρόνο αντίληψής τους από τον οπτικό μας εγκέφαλο.

Πράγματι, οι οπτικές ασυνέχειες που όντως υπάρχουν ανάμεσα στα διαδοχικά καρέ «εξαφανίζονται», δηλαδή δεν γίνονται αντιληπτές όταν βλέπουμε μια ταινία, επειδή η μηχανή προβολής μετακινεί το κινηματογραφικό φιλμ με τέτοια ταχύτητα (24 καρέ το δευτερόλεπτο), ώστε το είδωλο του προηγούμενου καρέ να παραμένει ενεργό στον αμφιβληστροειδή χιτώνα του ματιού μας για τόσο χρονικό διάστημα όσο ακριβώς χρειάζεται για να εμφανιστεί το αμέσως επόμενο καρέ. Χωρίς αυτή την οπτική «αλχημεία», η μαγεία της 7ης τέχνης δεν θα μπορούσε ποτέ να εμφανιστεί.

Το νευρωνικό υπόστρωμα του πάθους για το σινεμά

Πώς μπορούν οι νέες επιστημονικές κατακτήσεις των επιστημών του εγκεφάλου να εξηγήσουν τις κινηματογραφικές μας εμπειρίες και, ειδικότερα, να μας διαφωτίσουν για τον τρόπο που δημιουργούνται τα έργα της 7ης τέχνης και οι μεγάλες αισθητικές απολαύσεις που αυτά μας προσφέρουν; Οι πολύ εντυπωσιακές κατακτήσεις των Νευροεπιστημών έχουν αποκαλύψει ότι ο διάλογος της ανθρώπινης όρασης με το φως, που ευθύνεται για τη δημιουργία όλων των εικόνων που βλέπουμε, βασίζεται σε τρεις θεμελιώδεις λειτουργικές αρχές: (1) δεν βλέπουμε ποτέ με τα μάτια μας αλλά με τον οπτικό μας εγκέφαλο, (2) η ενιαία λειτουργία της όρασης προκύπτει από επιμέρους ημιαυτόνομα και εξειδικευμένα οπτικά κέντρα που αναλύουν τα ιδιαίτερα οπτικά χαρακτηριστικά ενός αντικειμένου, συνεπώς (3) τόσο τα χρώματα όσο και οι άλλες οπτικές ιδιότητες των οπτικών αντικειμένων (μορφή, κίνηση, θέση στον χώρο) δεν υπάρχουν στη φύση ανεξάρτητα από τα αντίστοιχα οπτικά κέντρα για την επεξεργασία τους.

Από αυτές τις τρεις φαινομενικά αθώες αρχές της λειτουργίας του οπτικού εγκεφάλου προκύπτουν κάποια απρόσμενα και ιδιαίτερα ανατρεπτικά συμπεράσματα τόσο για τη γνωστική-νοητική όσο και για την αισθητική-καλλιτεχνική λειτουργία της ανθρώπινης όρασης. Ισως μάλιστα τα πιο εντυπωσιακά και καινοφανή συμπεράσματα είναι αυτά που σχετίζονται με τη δημιουργία και την απόλαυση των εικαστικών τεχνών, οι οποίες εμφανίστηκαν σχεδόν ταυτόχρονα με τη διαφοροποίηση του ανθρώπινου είδους.

Η υποψία της στενότατης σχέσης και της αμφίδρομης αλληλεπίδρασης μεταξύ του κινηματογράφου και των βαθύτερων δομών του ανθρώπινου εγκεφάλου είχε διατυπωθεί σχεδόν ταυτόχρονα με την επινόηση των πρώτων κινηματογραφικών μηχανών. Οπως και οι 6 γνωστές τέχνες της αρχαιότητας -η γλυπτική, η ζωγραφική, η αρχιτεκτονική, η μουσική, ο χορός και η λογοτεχνία- έτσι και η 7η τέχνη, η οποία προϋποθέτει και ενσωματώνει δημιουργικά πολλές από αυτές τις τέχνες, θα πρέπει να αποτελεί έκφραση της δημιουργικότητας του ανθρώπινου εγκεφάλου. Ναι, αλλά από ποιες ειδικές εγκεφαλικές δομές πηγάζει;

Γιατί τα φιλμ μάς φαίνονται τόσο ρεαλιστικά και πώς μπορούν να μας προβληματίζουν και να μας εμπλέκουν συναισθηματικά, ενώ πρόκειται απλώς για τεχνήματα, προϊόντα μιας μεγάλης βιομηχανίας και τεχνολογίας εικονικής πραγματικότητας; Κάποιες απαντήσεις σε αυτό το αποφασιστικό ερώτημα θα πρέπει να αναζητηθούν στις ιδιαίτερα αποκαλυπτικές ανακαλύψεις των οπτικών, γλωσσικών, ακουστικών και κινητικών εγκεφαλικών μηχανισμών που εμπλέκονται άμεσα τόσο στη δημιουργία όσο και στην αισθητική απόλαυση ή τη δυσφορία που μας προκαλεί ένα φιλμ.

Ομως, οι πιο πρόσφατες νευροεπιστημονικές έρευνες έχουν αναδείξει και τον αποφασιστικό ρόλο των «νευρώνων κατόπτρων», που, ως γνωστόν, αποτελούν τη νευρολογική προϋπόθεση για την εκδήλωση της αποφασιστικής και πανανθρώπινης ψυχονοητικής ικανότητας για ενσυναίσθηση, η οποία, με τη σειρά της, αποτελεί την προϋπόθεση όχι μόνο για την αμοιβαία και δημιουργική σχέση μεταξύ των ανθρώπων, αλλά και για τη νοητική ιδιοποίηση του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ζουν.


Dreamstime.com

Αυτή η ιδιαίτερα ανεπτυγμένη ικανότητα ενσυναίσθησης του ανθρώπινου είδους βασίζεται στη λειτουργία των νευρώνων κατόπτρων, που έπαιξαν και παίζουν αποφασιστικό ρόλο όχι μόνο στην εξέλιξη της κοινωνικής μας ζωής, αλλά αποτελούν και τον βασικό εγκεφαλικό μηχανισμό για την ιδιοποίηση και την ταύτισή μας με ένα έργο τέχνης. Για παράδειγμα, για να μπορούμε να εμπλακούμε συναισθηματικά ή και να ταυτιστούμε με κάποιους πρωταγωνιστές ενός φιλμ, θα πρέπει η ερμηνεία τους ή ρόλος που υποδύονται, να ξυπνά μέσα μας, με τρόπο υποσυνείδητο, κάποια εγκεφαλικά κυκλώματα, τα οποία ενεργοποιούνται χάρη στους νευρώνες κάτοπτρα που περιέχουν και χάρη σε αυτούς τους νευρώνες είναι ικανά να αναγνωρίζουν τις τόσο αινιγματικά οικείες συμπεριφορές των ηθοποιών! Χάρη, λοιπόν, στην παρουσία των πολυάριθμων νευρώνων κατόπτρων στα εγκεφαλικά τους κυκλώματα, οι άνθρωποι μπορούν να εκδηλώνουν αυτές τις ιδιαίτερα ανεπτυγμένες ικανότητες ενσυναίσθησης, δηλαδή κατανόησης και συνταύτισης με τους άλλους. Γεγονός που αποτελεί και μία από τις προϋποθέσεις και τις βασικές λειτουργίες της κινηματογραφικής τέχνης.

Ο αόρατος εγκεφαλικός σκηνοθέτης και μοντέρ

Ο κινηματογραφικός όρος «μοντάζ», που αποδίδεται ως συρραφή, συναρμογή ή και συναρμολόγηση, αναφέρεται κυρίως στην αποφασιστική φάση της αποκοπής και επανασύνδεσης μικρότερων φιλμικών καταγραφών (πλάνα, εικόνες κ.ά.). Περιγράφει, δηλαδή, την τεχνική της επιλεκτικής απόρριψης και αναδιάταξης των πλάνων, που αποβλέπει στην παραγωγή ενός ενιαίου και πολύ πιο συνεκτικού χρονικά και νοηματικά κινηματογραφικού έργου. Το τελικό μοντάζ διαμορφώνει το τέμπο, την ακριβή αλληλουχία των πλάνων και των σκηνών που εξυπηρετούν καλύτερα τις προθέσεις του σεναρίου και του σκηνοθέτη κατά τη δημιουργία μιας νέας ταινίας.

Επομένως, ο μοντέρ, δηλαδή ο καλλιτέχνης που ασχολείται με το μοντάζ ενός φιλμ, δεν είναι τίποτα άλλο από τον πρώτο θεατή της ταινίας, ένας θεατής, όμως, που δεν είναι καθόλου κινηματογραφικά «αθώος» ή ουδέτερος: αφού βλέπει και κρίνει, με τρόπο επαγγελματικό, την επιτυχία ή όχι των σκηνών του φιλμ από τη σκοπιά του κοινού. Συνεπώς, πρέπει να κάνει ό,τι πρέπει ώστε ο ρυθμός και η εκδίπλωση της ταινίας να αντιστοιχούν στις ανάγκες και τις προσδοκίες του εγκεφάλου του μέσου ή του πιο απαιτητικού θεατή.

Πάντως, αξίζει να σημειωθεί ότι χάρη στη δημιουργική σκηνοθεσία και το μοντάζ ο κινηματογράφος έγινε η 7η τέχνη, μια ιδιαίτερα δραστική μαζική τέχνη που όχι απλώς ικανοποιεί τις εγκεφαλικές μας προσδοκίες, αλλά και μεταβάλλει τις νοητικές μας προκαταλήψεις.

Τελικά η μαγεία που μπορεί να ασκεί ένα φιλμ στον εγκέφαλό μας δεν εξηγείται μόνο εγκεφαλικά ούτε και εξαντλείται στον ρόλο των νευρώνων κατόπτρων. Ομως, το να αναγνωρίσουμε τις εγκεφαλικές προϋποθέσεις της κινηματογραφικής ή κάθε άλλης τέχνης, είναι ένας τρόπος για να συνειδητοποιήσουμε την κοινή ανάγκη για δημιουργικότητα, τόσο στην Τέχνη όσο και στην Επιστήμη.

https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/420147_o-kinimatografikos-egkefalos