Στην παγίδα της κατάθλιψης

Πώς εξηγείται η μαζική παρουσία ενός τόσο ψυχοδιαβρωτικού συναισθήματος;

Η σύγχρονη «επιδημία της κατάθλιψης» αποτελεί, άραγε, εκδήλωση μιας εγκεφαλικής ψυχοπαθολογικής συμπεριφοράς ή, αντίθετα, είναι μόνο η «διαφημιστική επινόηση» για την προώθηση αντικαταθλιπτικών φαρμακευτικών προϊόντων, όπως διατείνονται ορισμένοι κοινωνικοί ψυχολόγοι και ψυχοθεραπευτές; Η απάντηση εξαρτάται από το πώς ορίζει κανείς και άρα με ποια κριτήρια αναγνωρίζει αυτή την «αποκλίνουσα» συμπεριφορά 

 

Πώς εξηγείται με εξελικτικούς όρους η σκοπιμότητα της διατήρησης των καταστροφικών συναισθημάτων της κατάθλιψης; Μια εξήγηση θα ήταν ότι η κατάθλιψη εμφανίζεται επειδή όσο μεγαλώνουμε οι λειτουργίες του εγκεφάλου μας εκφυλίζονται. Δυστυχώς αυτή η εξήγηση διαψεύδεται από το ότι τα καταθλιπτικά συμπτώματα εμφανίζονται νωρίς, ήδη από την εφηβική ηλικία.

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, από το 2005 μέχρι σήμερα η κατάθλιψη παρουσιάζει σαφή αύξηση (περισσότερο από 18%) και σύμφωνα με τις τρέχουσες εκτιμήσεις πάνω από 300 εκατομμύρια άνθρωποι πάσχουν σοβαρά από αυτή. Πρόκειται για μια ψυχική διαταραχή που όλο και πιο συχνά πλήττει άτομα κάθε ηλικίας, από κάθε χώρα και από κάθε κοινωνική τάξη.

Πράγματι, όπως επιβεβαιώνεται από πλήθος ερευνών, οι πιθανότητες να εκδηλώσει ένα άτομο συμπτώματα κατάθλιψης αυξάνονται από τις δυσβάσταχτες ψυχολογικές και κοινωνικές καταστάσεις: φτωχοποίηση, ανεργία, κοινωνική απομόνωση, απώλεια ή θάνατος αγαπημένων προσώπων. Επώδυνες καταστάσεις που οδηγούν στην κατάχρηση αλκοόλ ή άλλων ναρκωτικών ουσιών, που με τη σειρά τους ενισχύουν τα αυτοκαταστροφικά, καταθλιπτικά αισθήματα.

Διόλου περίεργο, λοιπόν, που τα στατιστικά στοιχεία του διεθνούς τμήματος έρευνών της Παγκόσμιας Τράπεζας προβλέπουν ότι στο άμεσο μέλλον η κατάθλιψη και οι σχετικές με αυτήν ψυχοσωματικές διαταραχές θα αποτελέσουν το συχνότερα εμφανιζόμενο υγειονομικό πρόβλημα της ανθρωπότητας. Πάντως, ήδη υπολογίζεται ότι στις ΗΠΑ και στην Ε.Ε. πάνω από το 30% του πληθυσμού έχει υποφέρει, κάποια στιγμή της ζωής του, από μια σοβαρή μορφή κατάθλιψης. Ειδικά τα τελευταία χρόνια, κατά τη διάρκεια και μετά την πανδημία του κορονοϊού, μόνο στη γηραιά Ευρώπη έχουν διαγνωστεί τα τυπικά συμπτώματα της μείζονος κατάθλιψης σε πάνω από 18,6 εκατομμύρια ενήλικους πολίτες (ηλικίας μεταξύ 18 και 65 ετών), αριθμός που δυστυχώς παρουσιάζει αυξητικές τάσεις. Αυτά τα απειλητικά σενάρια δεν αφορούν αποκλειστικά τις πιο αναπτυγμένες οικονομικά χώρες, αλλά διαπιστώνονται σχεδόν παντού από τις επιδημιολογικές μελέτες που πραγματοποιούνται διεθνώς τα τελευταία χρόνια, όπως π.χ. αυτή του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας που αναφέραμε.

Ενα εξίσου ανησυχητικό πλανητικό φαινόμενο, που συνδέεται άμεσα με τη διάγνωση καταθλιπτικών επεισοδίων, είναι η αυξημένη κατανάλωση αντικαταθλιπτικών φαρμακευτικών ουσιών. Για παράδειγμα, ένας στους πέντε Αμερικανούς ζητά από τον γιατρό του ή καταφεύγει από μόνος του στη λήψη αντικαταθλιπτικών ουσιών μόλις δει τη σχετική διαφήμιση για κάποιο νέο «θαυματουργό» φάρμακο. Και έχει ενδιαφέρον ότι οι πληθυσμοί των πιο ανεπτυγμένων χωρών φαίνεται πως εισήλθαν μαζικά στη νέα «Εποχή της Κατάθλιψης», κατά τη δεκαετία του 1990, δηλαδή ταυτόχρονα με την παραγωγή και την ιατρική χορήγηση του «Prozac», του πρώτου σύγχρονου και αποτελεσματικού αντικαταθλιπτικού.

Από τη φαινομενολογία στην καταθλιπτική παθολογία

Γιατί όλο και περισσότεροι άνθρωποι καταφεύγουν συστηματικά στη χρήση τέτοιων αντικαταθλιπτικών ουσιών ή άλλων ψυχοδραστικών ουσιών, π.χ. αλκοόλ και διάφορα ναρκωτικά; Τα άτομα αυτά είναι απλώς τα θύματα της συστηματικής προπαγάνδας των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών ή, αντίθετα, η συμπεριφορά τους αυτή προκύπτει από την ανάγκη αντιμετώπισης μιας πραγματικής ψυχοσωματικής διαταραχής;

Η απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα δεν είναι καθόλου προφανής. Το βέβαιο είναι ότι για τη σημερινή μαζική κατανάλωση αντικαταθλιπτικών ή ψυχοδραστικών ουσιών έχει συμβάλει η ασαφώς προσδιορισμένη επιστημονικά έννοια της «κατάθλιψης», η οποία πολύ συχνά υιοθετείται αλόγιστα και μάλλον καταχρηστικά από κάποιους ειδικούς, για να περιγράψουν και να «εξηγήσουν» τις συνέπειες των πιο ετερογενών ψυχονοητικών διαταραχών που βασανίζουν τον σύγχρονο άνθρωπο.

Πάντως, η έντονη και επίμονη θλίψη, δυσθυμία, η απώλεια ενδιαφέροντος για ό,τι πρότερα ήταν πηγή ευχαρίστησης, τα σοβαρά προβλήματα συγκέντρωσης της προσοχής και μνήμης, οι παραληρηματικές σκέψεις και οι ψευδαισθήσεις, οι παρορμήσεις αυτοχειρίας θεωρούνται μερικά από τα τυπικά ψυχολογικά συμπτώματα της κατάθλιψης. Πρόκειται για μια έντονη ψυχοσωματική δυσφορία και ιδιαίτερα οδυνηρή διαταραχή, που πολύ συχνά επηρεάζει την ικανότητα του ατόμου να φέρνει εις πέρας ακόμη και τις πιο απλές καθημερινές υποχρεώσεις του. Μια διαταραχή που αποκλείει όσους ή όσες υποφέρουν όχι μόνο από την παραγωγική εργασία, αλλά και από την ενεργό συμμετοχή τους στην οικογενειακή ή την κοινωνική ζωή.

Και εκτός από τα αμιγώς ψυχολογικά, υπάρχουν και τα σωματικά συμπτώματα που, όταν συνδυάζονται με κάποια από τα παραπάνω ψυχολογικά συμπτώματα, ολοκληρώνουν την «τυπική» συμπτωματολογία των καταθλιπτικών: άτομα με διαρκή προβλήματα ύπνου, που εκδηλώνουν δραματική μείωση της όρεξης και άρα μεγάλες αυξομειώσεις του σωματικού τους βάρους σε σύντομο χρονικό διάστημα, καθώς και μια διαρκή αίσθηση σωματικής κόπωσης, που συχνά συνοδεύονται με ανωμαλίες του έμμηνου κύκλου στις γυναίκες και με απώλεια κάθε ενδιαφέροντος για το σεξ ή για τις χαρές της ζωής.

Ομως, η ιατρική διάγνωση μιας διαρκούς και σοβαρής καταθλιπτικής παθολογίας προϋποθέτει την ταυτόχρονη εμφάνιση και την επανάληψη ενός συνδυασμού από τα εξής συμπτώματα: διαρκής ανικανότητα να αισθανόμαστε χαρά, ολοκληρωτική απώλεια ενδιαφέροντος για οτιδήποτε, ακραία συναισθήματα μίσους ή ενοχής για τον εαυτό μας, ανικανότητα να επικεντρώνουμε την προσοχή μας σε οτιδήποτε, αϋπνία ή εναλλακτικά υπερυπνία, πλήρης σεξουαλική αδιαφορία και, τέλος, έντονες αυτοκτονικές τάσεις ή και πραγματικές απόπειρες αυτοκτονίας. Οσο για την ανείπωτη αγωνία και την ψυχική οδύνη που βιώνουν τα άτομα που βρίσκονται παγιδευμένα στα δίχτυα της κατάθλιψης, αυτή είναι πολύ χειρότερη από τον πόνο που προκαλεί κάθε άλλη σωματική ασθένεια.

Πράγματι, όπως έδειξαν διάφορες μελέτες, το ότι τα άτομα που υποφέρουν από κάποια μορφή μείζονος κατάθλιψης δεν θέτουν ένα τέλος σε αυτή την αβάσταχτη κατάσταση αυτοκτονώντας, οφείλεται στο ότι είναι υπερβολικά εξαντλημένοι για να το κάνουν! Ισως έτσι εξηγείται το φαινομενικά παράλογο γεγονός ότι οι περισσότερες αυτοκτονίες καταθλιπτικών ασθενών συμβαίνουν μόλις «βγαίνουν» ή αρχίζουν να συνέρχονται από ένα καταθλιπτικό επεισόδιο. Τα άτομα αυτά βρίσκουν την απαραίτητη ενέργεια για να θέσουν ένα οριστικό τέλος στην «άθλια» ζωή τους μόλις αισθανθούν κάπως καλύτερα.

Εντοπίζοντας την εγκεφαλική έδρα της κατάθλιψης

Πολλές υποψίες γεννά και το γεγονός ότι πριν από δύο ή τρεις γενεές η εμφάνιση και η διάγνωση των πρώτων καταθλιπτικών συμπτωμάτων συνέβαιναν συνήθως κατά το 34ο ή 35ο έτος της ηλικίας ενός ατόμου, ενώ σήμερα τα πρώτα συμπτώματα εμφανίζονται ήδη από την εφηβεία, από το 14ο έτος. Επιπλέον, ενώ μέχρι πριν από μερικά χρόνια οι ειδικοί θεωρούσαν ότι πρόκειται για μια σχετικά σπάνια μορφή ψυχικής διαταραχής που, κατά κανόνα, πλήττει άτομα προχωρημένης ηλικίας (κυρίως γηραιές κυρίες), στις μέρες μας η «κατάθλιψη» αποτελεί τη συχνότερα διαγνωσμένη ψυχική διαταραχή: περίπου οι μισές διαγνώσεις ψυχοπαθολογικών διαταραχών σχετίζονται ή ανάγονται σε κάποια μορφή κατάθλιψης. Μήπως εν τέλει θα πρέπει να αποδεχτούμε ότι η «κατάθλιψη» αποτελεί το κατεξοχήν σύμπτωμα του μεταμοντέρνου τρόπου ζωής μας;

Οσο δελεαστική κι αν ακούγεται αυτή η κοινωνιολογίζουσα προσέγγιση, προσκρούει σε μια σειρά από καλά τεκμηριωμένα επιστημονικά δεδομένα. Δεν καταφέρνει, για παράδειγμα, να εξηγήσει γιατί μεταξύ των ανθρώπων υπάρχουν εμφανείς διαφοροποιήσεις στις εκδηλώσεις της καταθλιπτικής συμπεριφοράς: από τη μείζονα κατάθλιψη και την εξίσου σοβαρή διπολική μανιοκατάθλιψη, που χαρακτηρίζεται από τυπικές αλλά ανεξήγητες εναλλαγές ευφορίας και κατάθλιψης, μέχρι τις ηπιότερες διαταραχές της ψυχικής διάθεσης (δυσθυμία, μελαγχολία, κ.ά.).

Χρειάστηκαν δυόμισι χιλιάδες χρόνια για να επιβεβαιώσει η σύγχρονη επιστήμη την πρωτοποριακή θεωρία του Ιπποκράτη, ότι έδρα κάθε ψυχικής νόσου είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Στα τέλη του 5ου π.Χ. αιώνα ο Ελληνας γιατρός είχε υποστηρίξει ότι για την εμφάνιση της ασθένειας της μελαγχολίας, ό,τι δηλαδή πολύ αργότερα (από το 1660 και μετά) θα περιγράφεται ως κατάθλιψη, ευθύνεται η περίσσεια της μαύρης χολής (μέλαινα + χολή = μελαγχολία).

Σύμφωνα με την ιπποκρατική ιατρική παράδοση, η ψυχική και σωματική υγεία ενός ανθρώπου εξαρτάται από την καλή ισορροπία των τεσσάρων σωματικών χυμών: αίματος, φλέγματος, κίτρινης χολής και της αινιγματικής μαύρης χολής. Ο Ιπποκράτης πρώτος υποστήριξε ότι η μελαγχολία είναι ψυχοσωματική νόσος που προκαλείται τόσο από ενδογενή όσο και από εξωγενή αίτια τα οποία δρουν καταστροφικά στη λειτουργία του εγκεφάλου μας, αφού ανατρέπουν τη φυσιολογική ισορροπία των τεσσάρων χυμών. Και ο στόχος της θεραπευτικής αγωγής ήταν να αποκατασταθεί η διαταραγμένη χημική ισορροπία και για τον σκοπό αυτόν υπήρχαν τα κατάλληλα ιάματα (αλλαγή της διατροφής σε συνδυασμό με χορήγηση μανδραγόρα ή ελλεβόρου).

Το μόνο πρόβλημα με τις πρώιμες υλιστικές απόψεις του Ιπποκράτη και των μαθητών του ήταν η παντελής άγνοια της πραγματικής φύσης και του τρόπου δράσης της «μέλαινας χολής». Αυτό το εξηγητικό κενό θα οδηγήσει, τους επόμενους αιώνες, στην ανάπτυξη μιας εναλλακτικής ψυχοκεντρικής θεραπευτικής: στην «ιερή ιατρική» της ψυχής που ασκούνταν από μυστικιστές θεραπευτές, οπαδούς των δυϊστικών απόψεων του Πλάτωνα. Οπως εύστοχα παρατηρεί ο Andrew Solomon στο περίφημο βιβλίο του για την κατάθλιψη, «Ο δαίμων της μεσημβρίας» (κυκλοφορεί από τις εκδ. Αλεξάνδρεια): «Ο Ιπποκράτης είναι στην πραγματικότητα ο παππούς του Prozac, ο Πλάτων είναι ο παππούς της ψυχοδυναμικής θεραπείας».

Πάντως, σήμερα, θεωρείται βέβαιο ότι την έδρα των «ψυχικών» παθήσεων –αλλά και της άυλης ανθρώπινης ψυχής– θα πρέπει να την αναζητήσουμε στους περίπλοκους μαιάνδρους του εγκεφάλου μας, και στους ακόμη πιο περίπλοκους τρόπους που ο εγκέφαλός μας οργανώνεται ανατομικά και λειτουργικά. Σε ό,τι αφορά ειδικότερα τον εντοπισμό της βασικής εγκεφαλικής περιοχής που εμπλέκεται στην εμφάνιση σοβαρών καταθλιπτικών επεισοδίων, αυτή αποκαλύφθηκε πριν από δύο δεκαετίες. Κυρίως χάρη στο πρωτοποριακό έργο της Helen Mayberg, διάσημης Αμερικανίδας ψυχιάτρου, που αποστάτησε από την παραδοσιακή ψυχιατρική προσέγγιση για χάρη της σύγχρονης πειραματικής Νευροεπιστήμης.

Ετσι μάθαμε ότι σε όλα τα καταθλιπτικά επεισόδια είναι υπερδραστήρια η περίφημη πια «περιοχή 25». Αυτή η περιοχή του εγκεφαλικού φλοιού, όπως διαπίστωσαν, βρίσκεται σε ένα κομβικό σημείο επικοινωνίας μεταξύ δύο διαφορετικών –τόσο από εξελικτική όσο και λειτουργική άποψη– περιοχών του εγκεφάλου μας: μία στενή περιοχή ανάμεσα στον πιο πρόσφατο εξελικτικά μετωπιαίο εγκεφαλικό φλοιό, που ρυθμίζει τις ανώτερες νοητικές μας λειτουργίες, και σε ορισμένες βαθύτερες δομές του «αρχαιότερου» μεταιχμιακού συστήματος του εγκεφάλου, που ρυθμίζουν τις συναισθηματικές μας αντιδράσεις.

Κατά κάποιο τρόπο, στα άτομα που υποφέρουν από σοβαρή μορφή κατάθλιψης, η εγκεφαλική «περιοχή 25» μοιάζει με μια βίαια «παραβιασμένη πόρτα», που επειδή παραμένει ανοιχτή επιτρέπει την ελεύθερη και ανεξέλεγκτη είσοδο των πιο αρνητικών αισθημάτων, τα οποία τελικά κατακλύζουν σχεδόν τη σκέψη και τα συναίσθημα των καταθλιπτικών. Και από όλες τις επιδημιολογικές μελέτες προκύπτει ότι τουλάχιστον το 30% του ανθρώπινου πληθυσμού εμφανίζει, κάποια στιγμή της ζωής του, τα τυπικά συμπτώματα μιας σοβαρής καταθλιπτικής κρίσης.

Τις τελευταίες δεκαετίες, στη φαινομενολογία της κατάθλιψης ήρθαν να προστεθούν οι πολύ πιο σύνθετες νευροβιολογικές εξηγήσεις αυτής της πάθησης. Και σε τελευταία ανάλυση, το κλειδί για την κατανόηση όλων των καταθλιπτικών διαταραχών βρίσκεται στις λεπτές και επισφαλείς ισορροπίες της εγκεφαλικής μηχανής του καταθλιπτικού με την κοινωνία του.

Πράγματι, σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες ερευνητικές κατακτήσεις, το διαρκές άγχος, η επίμονη μελαγχολία και η αυτοκαταστροφική κατάθλιψη είναι τα προϊόντα της διαταραχής της φυσιολογικής εγκεφαλικής λειτουργίας, που οφείλεται τόσο σε νευρολογικές βλάβες όσο και στις ανυπόφορες πιέσεις του περιβάλλοντος. Και στις δύο περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι κοινό: να βραχυκυκλώνει το σύστημα επικοινωνίας μεταξύ των πιο αρχαϊκών δομών του εγκεφάλου και των πιο πρόσφατων εξελικτικά δομών που βρίσκονται στον προμετωπιαίο φλοιό.

https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/426168_stin-pagida-tis-katathlipsis