Το εγκεφαλικό αποτύπωμα της οικονομικής ανέχειας

Πώς η φτώχεια επηρεάζει αρνητικά την εγκεφαλική και νοητική ανάπτυξη των παιδιών

ΜΗΧΑΝΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ 28.09.24 21:51

Σπύρος Μανουσέλης

Στις ζοφερές κοινωνικές, οικογενειακές και ανθρωπολογικές συνθήκες ζωής που επικρατούν στη μετανεωτερική εποχή μας, ολοένα και περισσότερα παιδιά στις χώρες του λεγόμενου «τρίτου κόσμου» ζουν σε συνθήκες εξοντωτικής ένδειας, ενώ και τα παιδιά που ζουν στις πιο αναπτυγμένες οικονομικά κοινωνίες εμφανίζουν, όλο και πιο συχνά, σοβαρές ψυχοσωματικές παθήσεις (υπερβολικό άγχος, πανικό, κατάθλιψη), καθώς και εμφανή προβλήματα αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Σε αντίθεση με ό,τι πιστεύαμε μέχρι πρόσφατα, ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι ένα πολύ δυναμικό και ανοιχτό βιολογικό δίκτυο που μεταβάλλεται διαρκώς, από την πρώτη στιγμή που σχηματίζεται μέχρι το τέλος της ζωή μας. Πώς επηρεάζει η φτώχεια τη φυσιολογική ανάπτυξη και τη λειτουργία αυτού του πολύπλοκου οργάνου σκέψης και δράσης;

Κάθε ανθρώπινος εγκέφαλος έχει ένα ιδιαίτερο αποτύπωμα, όπως κάθε άνθρωπος έχει ένα μοναδικό δακτυλικό αποτύπωμα. Οι πρόοδοι στις τεχνικές απεικόνισης του εγκεφάλου επέτρεψαν, από το 2021, την ανίχνευση της ιδιαίτερης «υπογραφής» της δομής των λειτουργικών συστημάτων του εγκεφάλου μας. Ερευνητές σε όλο τον κόσμο, εφαρμόζοντας τις νέες νευροαπεικονιστικές μεθόδους της μαγνητικής και λειτουργικής τομογραφίας, κατάφεραν να εντοπίσουν και να οπτικοποιήσουν σε «χάρτες» το ιδιαίτερο εγκεφαλικό αποτύπωμα πολλών εθελοντών, το οποίο, όπως διαπίστωσαν, εμφανίζεται ξεθωριασμένο στα άτομα που πάσχουν από κάποια νευροεκφ

υλιστική νόσο, καθώς και σε αυτούς ή αυτές που δεν είχαν μια φυσιολογική εγκεφαλική ανάπτυξη κατά την παιδική ηλικία.


Από τι καθορίζονται, όμως, οι παρατηρούμενες διαφορές στις μικροδομές του ανθρώπινου εγκεφάλου και πώς αποτυπώνεται η μοναδικότητά τους; Η πιο πρόσφατη απάντηση των Νευροεπιστημών σε αυτά τα δύο αποφασιστικά ερωτήματα είναι ότι καθορίζονται από το «νευροδικτύωμα» (connectome) του ανθρώπινου εγκεφάλου, το οποίο αποτυπώνεται στους χάρτες των ιδιαίτερων νευρωνικών δομών ενός εγκεφάλου. Ο όρος «connectome» (νευροδικτύωμα) εισάγεται το 2005 στις Νευροεπιστήμες κατ’ αναλογία του όρου γονιδίωμα (genome) στη Γενετική: όπως το γονιδίωμα είναι το σύνολο των δομικών και λειτουργικών γενετικών μονάδων ή γονιδίων ενός οργανισμού, το νευρονοδικτύωμα είναι το σύνολο των νευρώνων και των μεταξύ τους συνάψεων σε κάθε εγκέφαλο.

Τα 1.400 γραμμάρια που ζυγίζει ο ενήλικος εγκέφαλος, περιέχουν 86 δισεκατομμύρια νευρώνες, οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους με 1 τετράκις εκατομμύριο συνάψεις.

 

Ωστόσο, οι χάρτες των νευρώνων και των συνάψεων του εγκεφάλου είναι εύπλαστοι, δηλαδή τα νευροδικτυώματα αλλάζουν ανάλογα με τις εμπειρίες και τις δραστηριότητες ή τις παθήσεις του εγκεφάλου, παρ’ όλα αυτά από τις επιμέρους νευρωνικές δραστηριότητες αναδύονται κάποια σταθερά πρότυπα ενεργοποίησης που μένουν αμετάβλητα για πολλά χρόνια. Αυτά τα προσωπικά νευροδικτυώματα του κάθε ανθρώπου οι ερευνητές μπορούν πλέον να τα εντοπίζουν -με τη βοήθεια υπολογιστικών προγραμμάτων- σε λιγότερο από 2 λεπτά, για την ακρίβεια τους αρκούν 1 λεπτό και 40 δευτερόλεπτα!

Οπως θα δούμε, χάρη σε αυτές τις νέες τεχνικές εγκεφαλικής απεικόνισης, τα τελευταία χρόνια έχουν πληθύνει οι επιστημονικές έρευνες που δείχνουν ότι η μεγάλη και παρατεταμένη φτώχεια μπορεί, ειδικά στις πιο μικρές ηλικίες, να επηρεάσει ανεπανόρθωτα την ανάπτυξη και τις λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου.

Τα «σημάδια» της εγκεφαλικής φτωχοποίησης

Πριν από έναν χρόνο μία μεγάλη έρευνα στο Πανεπιστήμιο Harvard των ΗΠΑ έδειξε ότι «τα πιο υψηλά επίπεδα άγχους και κατάθλιψης καταγράφονται σε παιδιά που μεγαλώνουν σε οικογένειες με πολύ χαμηλό εισόδημα». Σύμφωνα με αυτή την έρευνα της νευροψυχολόγου Katie A. McLaughlin και της ομάδας της, που δημοσιεύτηκε στο κορυφαίο επιστημονικό περιοδικό «Nature», τα τελευταία 20 χρόνια υπάρχουν σαφή νευροαπεικονιστικά τεκμήρια ότι η φυσιολογική ανάπτυξη του εγκεφάλου επηρεάζεται σημαντικά από «εξωγενείς» κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες. Σε αυτό το πολύ εντυπωσιακό συμπέρασμα κατέληξαν αναλύοντας τα υγειονομικά και νευροαπεικονιστικά δεδομένα από 11 χιλιάδες παιδιά και εφήβους που προέρχονται από 17 διαφορετικές χώρες.

Ιστορικά, είναι μάλλον σπάνιο οι ερευνητές να έχουν στη διάθεσή τους αρκετά δεδομένα από μελέτες «πολυτοπικής νευροαπεικόνισης», οι οποίες συγκεντρώνουν πλήθος εγκεφαλικά στοιχεία από πολλές και διαφορετικές χώρες. Ομως τόσο αυτή όσο και πολλές άλλες σχετικές έρευνες βασίστηκαν στα εγκεφαλικά δεδομένα που προέκυψαν από το μεγάλο διεθνές πρόγραμμα ABCD (Adolescent Brain Cognitive Developmend).

Η Kimberly Noble

Ωστόσο, ήταν οι πρωτοποριακές έρευνες της Kimberly Noble και της ομάδας της στο αμερικανικό Πανεπιστήμιο Columbia που, πρώτη φορά, έδειξαν σαφώς ότι η μεγάλη ανέχεια επηρεάζει καταστροφικά τις εγκεφαλικές και τις διανοητικές ικανότητες των νηπίων. Ηδη από το 2005, η Kimberly Noble σε συνεργασία με τη Martha Farah διαπίστωσαν στατιστικά ότι τα πιο φτωχά παιδιά τείνουν να επιδεικνύουν συχνότερα μεγαλύτερες μαθησιακές δυσκολίες και άρα λιγότερες σχολικές επιτυχίες από τους πιο εύπορους συμμαθητές τους.

Υποβάλλοντας, κατόπιν, αυτά τα νήπια σε ειδικά τεστ που απαιτούσαν ειδικές νοητικές ικανότητες, ενώ παράλληλα κατέγραφαν τις εγκεφαλικές τους δραστηριότητες με μαγνητική τομογραφία, ανακάλυψαν ότι οι ορατές νοητικές ανεπάρκειες των παιδιών σχετίζονται με την ανεπαρκή ανάπτυξη ορισμένων εγκεφαλικών δομών. Κάτι που παρατηρείται πολύ συχνότερα στα παιδιά που προέρχονται από πολύ φτωχές οικογένειες και ζουν σε άθλιες κοινωνικές συνθήκες.

Διευρύνοντας, το 2017, αυτές τις έρευνες σε 1.099 νέα νήπια από διαφορετικές πολιτείες των ΗΠΑ, η Kimberly Noble και η Elizabeth Sowell επιβεβαίωσαν ότι οι μεγάλες οικονομικές-ταξικές ανισότητες τείνουν όχι μόνο να αποτυπώνονται εγκεφαλικά, αλλά και να εκδηλώνονται ως μαθησιακές δυσκολίες ή και νοητικές ανεπάρκειες στους ανηλίκους από 3 έως 19 ετών. «Η δομή του εγκεφάλου των παιδιών μεταβάλλεται ανάλογα με το οικονομικό εισόδημα των οικογενειών τους», όπως συνόψισε η ίδια η Noble τα συμπεράσματα των πολυετών ερευνών της.

Πιο πρόσφατες έρευνες, που έγιναν τόσο σε ανεπτυγμένες όσο και σε υπανάπτυκτές οικονομικά χώρες από διάφορες ερευνητικές ομάδες, έδειξαν τις ιδιαίτερα καταστροφικές επιπτώσεις τις φτώχειας στα φυσιολογικά πρότυπα νευρωνικής-εγκεφαλικής ενεργοποίησης, δηλαδή στην εμφάνιση και την παθολογική λειτουργία των περισσότερων εγκεφαλικών δομών: κυρίως στον προμετωπιαίο και τον βρεγματικό φλοιό των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, αλλά και σε βαθύτερες εγκεφαλικές δομές (ιππόκαμπος, μεταιχμιακό σύστημα κ.ά.). Αυτές οι εγκεφαλικές αλλοιώσεις και οι λειτουργικές ανεπάρκειες που σχετίζονται με εξωγενείς παράγοντες επηρεάζουν δραματικά τη συμπεριφορά των νεογέννητων, των νηπίων και των εφήβων.

Διανοητικά ανεπαρκή παιδιά λόγω… οικονομικής ανέχειας

Εκτός, όμως, από τις καθαρά νευροεπιστημονικές μελέτες, και οι έρευνες στο πεδίο της αναπτυξιακής βιολογίας συμβάλλουν αποφασιστικά στην κατανόηση των εμβρυολογικών μηχανισμών μέσω των οποίων ο ανθρώπινος εγκέφαλος μετατρέπεται σε «πτωχοδοχείον». Αυτό συμβαίνει όταν στις πιο κρίσιμες φάσεις της ανάπτυξής του στερείται επαρκούς «τροφής» (υλικής, πνευματικής και συναισθηματικής). Ακόμη και μέσα στο προστατευμένο περιβάλλον της μήτρας, το έμβρυο δεν είναι ανεπηρέαστο από τις εξωτερικές συνθήκες: η ομαλή ανάπτυξ

η του κυήματος εξαρτάται από πολλούς εξωγενείς παράγοντες, όπως π.χ. η χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών ουσιών, οι ιογενείς λοιμώξεις, οι ψυχικές διαταραχές και, βέβαια, ο υποσιτισμός της μητέρας.

Πράγματι, οι σχετικές έρευνες αποκάλυψαν ότι όταν ο εύπλαστος και ταχύτατα αναπτυσσόμενος εγκέφαλος του εμβρύου, του βρέφους, αλλά και του νηπίου, μεγαλώνει σε ένα υπερβολικά φτωχό οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον, τότε οι προγενετικές και επιγενετικές εγκεφαλικές αλλοιώσεις που επέρχονται λόγω στέρησης των αναγκαίων θρεπτικών ουσιών εκδηλώνονται, συνήθως, στις σοβαρές σωματικές ανωμαλίες και στις όλο και συχνότερες ψυχοπαθολογικές παθήσεις των ανηλίκων.

Τόσο η τρέχουσα κοινωνική-οικολογική κρίση όσο και η παρατεταμένη οικονομική δυσπραγία επηρεάζουν κάθε πτυχή και κάθε εκδήλωση της ανθρώπινης ύπαρξης. Ετσι, στις αρχές της τρίτης χιλιετίας έχει διαμορφωθεί πλανητικά μία νέα, πολύ ζοφερή πραγματικότητα, όπου η μειονότητα του ανθρώπινου πληθυσμού απολαμβάνει όλα τα αγαθά του πλανήτη, ενώ η πλειονότητα ζει σε συνθήκες στέρησης, μια αφύσικη κατάσταση ανισότητας που συντηρείται επειδή καθιστά τους πλούσιους πλουσιότερους και τους πτωχούς πτωχότερους.

Dreamstime.com

Πάντως, αυτή η σκοπίμως συντηρούμενη κρίση στις διεθνείς αγορές δεν είναι μόνο οικονομική, άλλα βαθύτατα ανθρωπιστική. Εξάλλου, οι επιπτώσεις της παρατεταμένης οικονομικής ύφεσης δεν είναι μόνο κοινωνικο-οικονομικές, αλλά και βιοανθρωπολογικές, αφού τείνουν να διαμορφώσουν μια εντελώς νέα μετα-ανθρώπινη τάξη πραγμάτων: αυτή των εγκεφαλικά και νοητικά νεόπτωχων.

Στις σημερινές μετανεωτερικές συνθήκες ζωής όλο και μεγαλύτερος αριθμός παιδιών και εφήβων ζουν εγκαταλειμμένα σε συνθήκες απάνθρωπης ένδειας και, επομένως, τείνουν να εμφανίζουν, συχνότερα απ’ ό,τι στο παρελθόν, πολύ σοβαρές σωματικές παθήσεις και πρόωρα ψυχοσωματικά νοσήματα (π.χ. άγχος, πανικός, κατάθλιψη).

https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/447953_egkefaliko-apotypoma-tis-oikonomikis-aneheias