Είναι ο πόλεμος εκδήλωση ζωώδους ανθρώπινης βίας ή της κοινωνικοπολιτικής κτηνωδίας;
Aπό τις απαρχές της νεωτερικής εποχής μέχρι σήμερα οι διαφωνίες σχετικά με την ανθρώπινη φύση περιστρέφονται γύρω από δύο θεμελιώδεις και φαινομενικά εντελώς διαφορετικές προσεγγίσεις: η πρώτη θεωρητική προσέγγιση διατυπώθηκε από τον Αγγλο πολιτικό φιλόσοφο Τόμας Χομπς (Thomas Hobbes, 1588-1679), η δεύτερη εναλλακτική θεωρία διατυπώθηκε από τον Ελβετό φιλόσοφο Ζαν-Ζακ Ρουσό (Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778). Σύμφωνα με τον Ρουσό, στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του το ανθρώπινο είδος ζούσε νομαδικά σε μικρές, αντιεξουσιαστικές και εξισωτικές ομάδες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών που έβρισκαν ό,τι χρειάζονταν από τη φύση.
Ομως από κάποια ιστορική εποχή και έπειτα ορισμένες από αυτές τις μικρές ομάδες των είκοσι ή τριάντα ανθρώπων έπαψαν να ζουν νομαδικά και εγκαταστάθηκαν σε μικρά χωριά, επειδή ανακάλυψαν τη γεωργία και την κτηνοτροφία και μαζί με αυτές την ιδιοκτησία, δηλαδή τις ριζικές ανθρωπολογικές αλλαγές που σηματοδοτούν το πέρασμα από την Παλαιολιθική στη Νεολιθική εποχή. Από εκεί και πέρα οι ανθρώπινοι πληθυσμοί άρχισαν να δημιουργούν ολοένα και μεγαλύτερες πόλεις-κράτη, που ανταγωνίζονταν και πολεμούσαν μεταξύ τους. Σήμερα χάρη στις παλαιοντολογικές και αρχαιολογικές έρευνες γνωρίζουμε ότι αυτά συνέβησαν σταδιακά πριν από 9 χιλιάδες χρόνια, δηλαδή μετά τη «νεολιθική επανάσταση».
Για τον Χομπς, αντίθετα, η δημιουργία των πρώτων οργανωμένων πόλεων και η επιβολή αυστηρών αστικών νόμων έγινε από την ανάγκη να τιθασευτεί η έμφυτη βίαιη συμπεριφορά και η ανταγωνιστική επιθετικότητα στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Επομένως, σύμφωνα με τον Χομπς, τόσο η μόνιμη εγκατάσταση των πρώτων ανθρώπων σε έναν τόπο όσο και η επιβολή άγνωστων μέχρι τότε νόμων και κυβερνητικών εξουσιών που ρυθμίζουν την κοινωνική ζωή των πόλεων, αποτελούσαν σαφή πρόοδο και όχι την απώλεια της ειδυλλιακής ζωής στη φύση που υποστήριζε ο Ρουσό.
Πάντως όλες οι μετέπειτα ανασυγκροτήσεις και «εξηγήσεις» της ανθρώπινης ιστορίας -είτε προοδευτικές είτε συντηρητικές- μπορούν να αναχθούν στο θεωρητικό μοντέλο του Χομπς ή του Ρουσό. Ωστόσο αξίζει να σημειωθεί ότι πρόκειται για δύο προσεγγίσεις της κοινωνικοπολιτικής και της ανθρωπολογικής εξέλιξης του είδους μας που μόνο φαινομενικά είναι διαφορετικές, επειδή αμφότερες περιγράφουν την «ανισότητα» μεταξύ των ανθρώπων ως μια φυσική αναγκαιότητα, δηλαδή ως ένα οδυνηρό μεν αλλά αναγκαίο στοιχείο των νεολιθικών ανθρώπινων σχέσεων.
Αραγε οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως «καλοί», δηλαδή ειρηνιστές και εξισωτικοί που αλλοτριώθηκαν από τις ανταγωνιστικές σχέσεις εξουσίας που επικράτησαν μετά τη νεολιθική επανάσταση, όπως υποστήριζε ο Ζαν-Ζακ Ρουσό, ή, αντίθετα, ήταν και είναι εκ φύσεως «κακοί», δηλαδή επιθετικοί, ανταγωνιστικοί και φιλοπόλεμοι, όπως υποστήριζε ο Τόμας Χομπς; Κατά βάθος όλοι αναγνωρίζουμε ότι είναι αδύνατον να αποδώσουμε την οποιαδήποτε ατομική ή συλλογική επιθετική συμπεριφορά μας σε μία και μοναδική αιτία. Κάτι που εξάλλου επιβεβαιώνεται και από τις σχετικές διεπιστημονικές έρευνες: η εξωτερίκευση της ανθρώπινης βίαιης συμπεριφοράς προϋποθέτει συνήθως τη σύμπραξη πολλών παραγόντων, ενδογενών και εξωγενών. Και το γεγονός ότι οι περισσότεροι άνθρωποι υιοθετούν άκριτα μονομερείς και εν τέλει απλοϊκές εξηγήσεις, όπως π.χ. την αντιδιαστολή της «βιολογικής» στην «κοινωνική» βία, μάλλον συσκοτίζει την εγγενή πολυπλοκότητα αυτών των φαινομένων.
Είμαστε εκ φύσεως φιλοπόλεμοι ή ειρηνιστές;
Χωρίς καμία πρόθεση να «νομιμοποιήσουμε» επιστημονικά την προσφυγή στη «λύση» της πολεμικής βίας, έχει κάποιο ενδιαφέρον να εξετάσουμε το πώς η σύγχρονη επιστήμη επιχειρεί να διαφωτίσει ένα τόσο περίπλοκο βιοψυχολογικό και ταυτόχρονα κοινωνικοπολιτικό φαινόμενο. Εξάλλου, όπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο, η επιστημονική διερεύνηση των εγκεφαλικών και βιοψυχολογικών μηχανισμών της ανθρώπινης βίας και επιθετικότητας μας προσφέρει πολύ απρόσμενες απαντήσεις τόσο για τους ενδογενείς όσο και τους εξωγενείς παράγοντες που από κοινού διαμορφώνουν τις εκδηλώσεις της πολεμικής βίας.
Η επιθετικότητα, τόσο η ανθρώπινη όσο και η ζωική, δεν εκδηλώνεται ούτε ως μια μοναδική ούτε ως μια ενιαία συμπεριφορά. Περιλαμβάνει ένα πολύ ευρύ φάσμα βίαιων εκδηλώσεων, οι οποίες διαφοροποιούνται τόσο ως προς τα πρότυπα επιθετικότητας που υιοθετούνται σε διαφορετικές περιστάσεις όσο και ως προς τα ενδογενή ή τα εξωγενή αίτια που πυροδοτούν τις εκδηλώσεις βίας. Αρα η ζωική επιθετικότητα μπορεί να εκδηλώνεται ποικιλοτρόπως: με «λεκτικές» ή σωματικές απειλές, με εκφράσεις θυμού ή οργής, με παιγνιώδεις ανταγωνιστικές συμπεριφορές και σπανίως με φονικές επιθέσεις.
Ενα αποφασιστικό κριτήριο διάκρισης όλων αυτών των επιθετικών συμπεριφορών είναι το αν αυτές εκδηλώνονται σε μέλη της ίδιας ομάδας ή του ίδιου είδους (ενδοειδική επιθετικότητα) ή σε μέλη διαφορετικών ειδών (διαειδική επιθετικότητα). Για παράδειγμα μια γάτα συμπεριφέρεται εντελώς διαφορετικά όταν επιτίθεται σε ένα ποντίκι απ’ ό,τι όταν επιτίθεται σε μια άλλη γάτα. Κάτι που ισχύει για τα περισσότερα είδη ζώων, ανεξάρτητα από το αν είναι αρπακτικά, «αιμοβόρα» σαρκοφάγα ή «ειρηνικά» φυτοφάγα. Ομως τέτοια αυστηρά βιολογικά όρια και διαφοροποιήσεις ως προς τις εκδηλώσεις της ζωικής επιθετικότητας είναι λιγότερο σαφείς στο ανθρώπινο είδος, το οποίο παρά τις ανώτερες νοητικές του ικανότητες, ή μάλλον εξαιτίας τους, μπορεί να συγχέει συστηματικά και ενίοτε να παραβιάζει κατάφωρα την αποφασιστική βιολογική διάκριση της ενδοειδικής από τη διαειδική βία.
Κοντολογίς μόνο οι άνθρωποι είναι ικανοί να εξοντώνουν συστηματικά και με σχετική ευκολία άλλους ανθρώπους, επειδή είναι πεπεισμένοι και θεωρούν ότι τα θύματά τους δεν ανήκουν στο… ανθρώπινο είδος. Ισως έτσι εξηγούνται τα συχνά επαναλαμβανόμενα πογκρόμ και οι μαζικές εξολοθρεύσεις πληθυσμών που «κοσμούν» την Ιστορία μας. Εξάλου, ο πόλεμος δεν υπάρχει στα άλλα είδη ζώων, είναι αποκλειστική επινόηση του ανθρώπινου είδους. Η διαζευκτική «εξήγηση» της φιλοπόλεμης ανθρώπινης συμπεριφοράς που αντιπαραθέτει τη φύση-βιολογία στην ανατροφή-πολιτισμό φαίνεται πως στις μέρες μας κλίνει περισσότερο προς τη φύση-βιολογία, επιβάλλοντας έτσι μια «νέα» αντίληψη για την ανθρώπινη φύση. Ωστόσο πρόκειται για μια επιστημονικοφανή ιδεολογία που τείνει να «βιολογικοποιεί» κάθε συμπεριφορά μας: να αναζητά δηλαδή αποκλειστικά στα γονίδια και πιο πρόσφατα στις εγκεφαλικές μας δομές, τις οριστικές «εξηγήσεις» για κάθε κανονική ή παραβατική ανθρώπινη συμπεριφορά.
Αν αυτό ισχύει, τότε και οι αιτίες για τα σοβαρά κοινωνικά-ιστορικά αδιέξοδα των σύγχρονων κοινωνιών θα πρέπει να αναζητηθούν, να εξηγηθούν και ίσως να «θεραπευτούν» από την έρευνα των νευροβιολογικών προϋποθέσεων της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Και αυτή είναι όντος η κυρίαρχη μέχρι σήμερα επιστημονική προσέγγιση της ανθρώπινης βίας και επιθετικότητας. Μια προσέγγιση που, ενώ βασίζεται επιλεκτικά σε κάποια πραγματικά δεδομένα, τείνει να είναι εξίσου μονομερής, αποσπασματική και δογματική με την αντίθετή της: την προσέγγιση δηλαδή που αποδίδει τα πάντα στην ανατροφή, στην παιδεία και σε άλλους «εξωγενείς» κοινωνικούς-ιστορικούς παράγοντες.
Οσοι αποδέχονται τέτοιες αποκλειστικά κοινωνιολογικές εξηγήσεις -συνήθως οι κοινωνικοί ψυχολόγοι και κοινωνικοί ανθρωπολόγοι- είναι πεπεισμένοι ότι οι νευροβιολογικοί παράγοντες παίζουν δευτερεύοντα ή και ασήμαντο ρόλο στις εκδηλώσεις της ανθρώπινης βίαιης και επιθετικής συμπεριφοράς και άρα ότι αυτές καθορίζονται «σε τελευταία ανάλυση» αποκλειστικά από κοινωνικούς παράγοντες.
Πάντως αν κάτι αποκαλύπτουν οι πιο πρόσφατες συστηματικές επιστημονικές έρευνες, είναι ότι τόσο η ατομική όσο και η συλλογική βία στη διάρκεια των πολέμων εκδηλώνονται ως «σχέση» και όχι ως «κάποιο πράγμα». Πρόκειται δηλαδή για ένα φάσμα εκδηλώσεων από βίαιες ή επιθετικές συμπεριφορές και όχι μια νομοτελειακά προκαθορισμένη βιολογική «κατάσταση».
Ο πόλεμος δεν είναι γραμμένος στο DNA μας
Αν, όπως διαπιστώνουμε καθημερινά, η επιθετικότητα και η βία επιβάλλουν με πολύ επίμονο τρόπο την παρουσία τους σε όλη την ανθρώπινη ιστορία, μήπως τελικά θα πρέπει να αποδεχτούμε ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως το πιο επιθετικό ζωικό είδος; Καθώς και ότι τόσο η παραληρηματική βία των εχθροπραξιών ενός πολέμου όσο και του λυσσαλέου ανθρώπινου ανταγωνισμού είναι διαχρονικά και άρα μη ιστορικά φαινόμενα, που πηγάζουν από ένα πανανθρώπινο «ένστικτο» επιθετικότητας που είναι εγγεγραμμένο κάπου στα γονίδιά μας;
Μια πρώτη επιστημονική απάντηση σε αυτά τα δύο πολύ επίκαιρα ερωτήματα δόθηκε τον προηγούμενο αιώνα τόσο από τον Konrad Lorenz, έναν από τους πατέρες της Ηθολογίας, όσο και από τον Edward Ο. Wilson, πρωτεργάτη στη δημιουργία της Κοινωνιοβιολογίας, οι οποίοι απαντούσαν ανεπιφύλακτα θετικά: από τις πολυετείς έρευνές τους είχαν πειστεί ότι κάθε ζωική ή ανθρώπινη συμπεριφορά αποτελεί την έκφραση βαθύτερων ενορμήσεων ή «ενστίκτων» που σε τελευταία ανάλυση βρίσκονται εγγεγραμμένα στα γονίδιά μας. Ενστικτα που διαμορφώθηκαν από τη φυσική επιλογή κατά τη βιολογική εξέλιξη του είδους μας και τα οποία παραμένουν ενεργά επειδή συμβάλλουν αποφασιστικά στην επιβίωσή μας.
Ωστόσο η συμφωνία αυτών των δύο κορυφαίων επιστημόνων εξαντλείται σ’ αυτή τη γενικόλογη παραδοχή της δομικής-λειτουργικής «ομολογίας», δηλαδή του ισομορφισμού των βιολογικών και των κοινωνικών φαινομένων. Διότι σε ό,τι αφορά τους επιμέρους βιολογικούς μηχανισμούς της μετάφρασης των σχετικών γενετικών πληροφοριών (δηλαδή των γονιδίων) σε κοινωνικές συμπεριφορές (αγάπη-μίσος, επιθετικότητα-συνεργασία, ειρήνη-πόλεμος) οι απόψεις τους διαφέρουν σημαντικά.
Για να εξηγήσει την ανθρώπινη επιθετικότητα ως βασικό μηχανισμό προσαρμογής και επιβίωσης, ο Lorenz υιοθέτησε το εξηγητικό μοντέλο «της απελευθέρωσης των ενορμήσεων» που ήδη από το 1930 είχε πρώτος περιγράψει ο Φρόιντ στα ύστερα έργα του περί ενόρμησης θανάτου. Για τον Φρόιντ η ανθρώπινη επιθετικότητα είναι μια έμφυτη ορμή, η εξωτερίκευση του ενστίκτου θανάτου. Ετσι το 1966 στο βιβλίο του «Επιθετικότητα» (κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Χατζηνικολή) ο Lorenz περιγράφει την επιθετικότητα ως μια ενιαία συμπεριφορά που μοιράζονται από κοινού άνθρωποι και ζώα λόγω της κοινής εξελικτικής καταγωγής τους.
Οπως υπέθετε ο Lorenz, η επιθετικότητα εκδηλώνεται μέσω ενός «ψυχο-υδραυλικού» μηχανισμού ενστικτώδους εκτόνωσης των έμφυτων επιθετικών ενορμήσεων. Σύμφωνα με αυτό το απλοϊκό μηχανιστικό μοντέλο, όταν η ενορμητική ενέργεια συσσωρεύεται χωρίς να εκτονώνεται, τότε κάποια στιγμή εκδηλώνεται με μορφές παράλογης ή καταστροφικής βίας. Περιττό να πούμε ότι, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες πολλών ερευνητών, αυτό το μηχανιστικό μοντέλο για την εκδήλωση της επιθετικής βίας δεν επιβεβαιώθηκε ποτέ.
Ισως γι’ αυτό ο Ε.Ο. Wilson και άλλοι σύγχρονοι κοινωνιοβιολόγοι αναζήτησαν έναν εναλλακτικό και πιο ευέλικτο εγκεφαλικό μηχανισμό για να εξηγήσουν το πώς τα γονίδια καθορίζουν την ανθρώπινη επιθετική συμπεριφορά μέσω της διαμόρφωσης ειδικών εγκεφαλικών κέντρων που υποτίθεται ότι «ενορχηστρώνουν» το ρεπερτόριο των επιθετικών αντιδράσεων τόσο των ζώων όσο και των ανθρώπων. Οπως γράφει ο Wilson στο βιβλίο του «Για την ανθρώπινη φύση» (κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Λέξημα): «Η επιθετικότητα του ανθρώπου δεν είναι κάποιο σκοτεινό αγγελικό ελάττωμα ούτε κτηνώδες ένστικτο. Δεν είναι ούτε παθολογικό σύμπτωμα, λόγω της ανατροφής σε ένα εχθρικό περιβάλλον… Παρ’ όλο που έχουμε αξιοσημείωτη προδιάθεση για επιθετική συμπεριφορά, απέχουμε πολύ από το να αυτοχαρακτηριστούμε ως το πιο βίαιο ζώο».
Τι υποκρύπτει όμως αυτή η προσπάθεια βιολογικής οριοθέτησης της ανθρώπινης επιθετικής συμπεριφοράς; Υποκρύπτει το καλά τεκμηριωμένο γεγονός ότι η εκδήλωση κάθε επιθετικής συμπεριφοράς στα πιο περίπλοκα κοινωνικά ζώα, όπως ο άνθρωπος, εξαρτάται όχι μόνο από τα γονίδια ή τον εγκέφαλο αλλά και από το περιβάλλον. Ετσι, παρά τα φαινόμενα, δεν καθορίζει η επιθετικότητα τις κοινωνικές συγκρούσεις (πώς θα μπορούσε άλλωστε;), αλλά, αντίθετα, το κοινωνικό περιβάλλον και οι κοινωνικές συγκρούσεις που λαμβάνουν χώρα σε αυτό είναι αυτά που πυροδοτούν και ρυθμίζουν την έκφραση των πολύ διαφορετικών μορφών της ανθρώπινης επιθετικότητας.
Επομένως αν η πολεμική συμπεριφορά δεν είναι εγγεγραμμένη στο DNA μας ή στις εγκεφαλικές προδιαγραφές μας, τότε η άκριτη αποδοχή της ντετερμινιστικής και κανονιστικής εικασίας για την ύπαρξη μιας οριστικά παγιωμένης φιλοπόλεμης «ανθρώπινης φύσης» δεν είναι παρά ένα ανεπιβεβαίωτο (επιστημονικά) μύθευμα και ένα πολύ καταστροφικό (κοινωνικά) ιδεολόγημα.
Η διεθνής αντιπολεμική Διακήρυξη της Σεβίλης για τη βία, που συντάχθηκε τον Μάιο του 1986, συνοψίζεται σε 5 θεμελιώδεις θέσεις, που έκτοτε παραμένουν αναμφισβήτητες. Εχει ενδιαφέρον ότι όταν δόθηκαν προς δημοσίευση αυτά τα 5 αντισυμβατικά επιστημονικά συμπεράσματα δεν δημοσιεύτηκαν ούτε από τον ημερήσιο Τύπο ούτε από τα εβδομαδιαία διεθνή περιοδικά. Αξίζει λοιπόν να τα θυμηθούμε διότι παραμένουν πολύ επίκαιρα:
1. Είναι επιστημονικά ανακριβές να ισχυρίζεται κανείς ότι κληρονομήσαμε από τους προγόνους μας, τα ζώα, την τάση να πολεμούμε.
2.
Είναι επιστημονικά ανακριβές να ισχυρίζεται κανείς ότι ο πόλεμος, ή
οποιαδήποτε άλλη βίαιη συμπεριφορά, είναι γενετικά προγραμματισμένη στην
ανθρώπινη φύση.
3. Είναι επιστημονικά ανακριβές να ισχυρίζεται
κανείς ότι κατά την ανθρώπινη εξέλιξη επιλέχθηκε περισσότερο η επιθετική
συμπεριφορά σε σχέση με τους άλλους τύπους συμπεριφοράς.
4. Είναι επιστημονικά ανακριβές να ισχυρίζεται κανείς ότι τα ανθρώπινα όντα έχουν έναν «βίαιο εγκέφαλο».
5.
Είναι επιστημονικά ανακριβές να ισχυρίζεται κανείς ότι ο πόλεμος
προκαλείται από κάποιο «ένστικτο» ή από οποιοδήποτε άλλο μεμονωμένο
γενετικό παράγοντα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Το blog TEO O ΜΑΣΤΟΡΑΣ ουδεμία ευθύνη εκ του νόμου φέρει σχετικά σε άρθρα που αναδημοσιεύονται από διάφορα ιστολόγια. Δημοσιεύονται όλα για την δική σας ενημέρωση.