Ο επιστημονικός απολογισμός του 2018

Συντάκτης: Σπύρος Μανουσέλης 

Ανάμεσα στις πολυάριθμες ανακαλύψεις που πραγματοποιούνται κάθε χρόνο σε διάφορους επιστημονικούς τομείς, υπάρχουν ορισμένες που ξεχωρίζουν σαφώς για τη γνωστική αξία και τη μεθοδολογική καινοτομία τους.

Πρόκειται για κατακτήσεις που ανοίγουν νέους δρόμους για την περαιτέρω ανάπτυξη της γνώσης ενός ερευνητικού αντικειμένου. Ωστόσο, η αντικειμενική αποτίμηση –και μάλιστα σε ετήσια βάση– των πoλύ πρόσφατων επιστημονικών κατακτήσεων δεν είναι διόλου εύκολη υπόθεση.

Για να αντιμετωπίσουν αυτή τη δυσκολία τα πιο έγκυρα και διεθνώς αναγνωρισμένα επιστημονικά περιοδικά απευθύνονται στο τέλος κάθε έτους σε διεθνούς κύρους ειδικούς, που μπορούν να διακρίνουν την ιδιαίτερη επιστημονική «βαρύτητα» και τις πιθανές εφαρμογές ορισμένων από τις πολυάριθμες έρευνες της προηγούμενης χρονιάς.

Ο απολογισμός που παρουσιάζουμε, σήμερα, βασίστηκε στις αξιολογήσεις που δημοσιεύτηκαν πρόσφατα σε τρία αναγνωρισμένης αξίας επιστημονικά περιοδικά: «Nature», «Science» και το διαδικτυακό «Quanta Magazine».

Η σειρά με την οποία παρουσιάζονται αυτές οι σημαντικές έρευνες δεν υποδηλώνει, από μέρους μας, καμία αξιολογική κρίση· αφού σε τόσο υψηλού επιπέδου επιστημονικά εγχειρήματα δεν χωράνε οι συνήθεις γνωστικές ή συντεχνιακές προκαταλήψεις.

● Η κλιματική απορρύθμιση

Από όλο και περισσότερες επιστημονικές έρευνες επιβεβαιώνεται η κλιματική αλλαγή (climate change), με τη σταθερή αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη να συνοδεύεται από ασυνήθιστα μετεωρολογικά-γεωλογικά φαινόμενα και ανεξέλεγκτες οικολογικές καταστροφές.

Τόσο το περιοδικό «Nature» όσο και το «Science», στο ειδικό αφιέρωμά τους για τις πιο σημαντικές επιστημονικές ανακαλύψεις του 2018, ανέδειξαν επαρκώς τις σχετικές κλιματολογικές έρευνες του προηγούμενου χρόνου και επισημαίνουν την επείγουσα πλέον ανάγκη για μια πλανητική αντιμετώπιση των ανθρωπογενών κλιματικών αλλαγών.

Ιδιαίτερα σημαντικές θεωρούνται οι έρευνες που έδειξαν, βάσει ακριβών μετρήσεων, ότι το Ρεύμα του Κόλπου έχει εξασθενήσει 15–20% σε σχέση με το 1850 και βρίσκεται, σήμερα, στο χαμηλότερο επίπεδο των τελευταίων 1.600 χρόνων!

Το θερμό Ρεύμα του Κόλπου γεννιέται στον Κόλπο του Μεξικού και διατρέχει το σύνολο του Ατλαντικού ωκεανού επηρεάζοντας αποφασιστικά το παγκόσμιο κλίμα. Συνεπώς, αν η ήδη καταγεγραμμένη εξασθένησή του συνεχιστεί, τότε θα επηρεαστεί άμεσα και προφανώς αρνητικά το κλίμα του πλανήτη συνολικά, επιφέροντας π.χ. πολικούς χειμώνες και ασυνήθιστα σφοδρές βροχοπτώσεις στη Δυτική Ευρώπη, ταχύτατη άνοδο της στάθμης της θάλασσας στην ανατολική ακτή των ΗΠΑ και αλλού, παρατεταμένη ξηρασία και δραματική λειψυδρία στην υποσαχάρια Αφρική κ.λπ.

Την άμεση ευθύνη για την επιβράδυνση του Ρεύματος του Κόλπου έχει το λιώσιμο των πάγων στους Πόλους του πλανήτη που, με τη σειρά του, οφείλεται στην υπερθέρμανση της Γης λόγω της υποβάθμισης της ατμοσφαίρας από τη βιομηχανική ρύπανση.

Οι αλλεπάλληλες και ιδιαίτερα καταστροφικές πυρκαγιές του προηγούμενου καλοκαιριού στις ΗΠΑ και στη Βραζιλία, οι ασυνήθιστα υψηλές θερμοκρασίες στη βόρεια Ευρώπη (Αυστρία, Σουηδία) αποτελούν επίσης συμπτώματα της συντελούμενης πλανητικής καταστροφής, την οποία οι σημερινές κυβερνήσεις αρνούνται πεισματικά να αντιμετωπίσουν, εμμένοντας αυτοκαταστροφικά σε ιστορικά ξεπερασμένα και οικολογικά κοντόφθαλμα παιχνίδια εξουσίας. (Περισσότερες πληροφορίες βλ. «Μηχανές του Νου» 25.8.2018 και 15.9.2018.)

● Τα πρώτα ανθρώπινα όντα με γενετικά τροποποιημένο DNA;

Σύμφωνα με τους ασαφείς και ανεπαρκώς τεκμηριωμένους ισχυρισμούς, μια ομάδα Κινέζων βιοτεχνολόγων, την προηγούμενη χρονιά, κατάφερε να δημιουργήσει στο εργαστήριο τα πρώτα γενετικά τροποποιημένα ανθρώπινα όντα.

Οπως εξήγησε, όχι σε κάποιο έγκυρο επιστημονικό περιοδικό αλλά σε βίντεο που έδωσε στη δημοσιότητα τον προηγούμενο Νοέμβριο, ο διάσημος πια Κινέζος βιοτεχνολόγος He Jiankui, τα πειράματα πραγματοποιήθηκαν πέρυσι στο εργαστήριό του στο Southern University of Science and Technology της κινεζικής πόλης Σενζέν (Shenzhen) και ο στόχος τους ήταν να δημιουργήσουν ανθρώπινα έμβρυα με ανοσία στον ρετροϊό HIV που προκαλεί το σύνδρομο της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας (AIDS).

Και αυτό ακριβώς έκαναν όταν δημιούργησαν τη Λουλού και τη Νανά, όπως αποκαλούν οι ερευνητές τα γενετικά τροποποιημένα νεογέννητα δίδυμα κοριτσάκια που υποτίθεται ότι γεννήθηκαν τον περασμένο Οκτώβριο στην Κίνα και οι γονείς των οποίων ήταν HIV οροθετικοί.

Ο στόχος που έθεσαν σε αυτή την έρευνα οι Κινέζοι ερευνητές ήταν να τροποποιήσουν το γονιδίωμα των εμβρύων έτσι ώστε τα κύτταρα του ανοσοποιητικού τους συστήματος να μη διαθέτουν (εκ γενετής) τον φυσιολογικό υποδοχέα (την πρωτεΐνη CCR5) που επιτρέπει την είσοδο του ρετροϊού HIV στον οργανισμό. Και για να πετύχουν αυτό τον στόχο, οι Κινέζοι ερευνητές κατέφυγαν στο ιδιαίτερα αποτελεσματικό βιοτεχνολογικό σύστημα CRISPR–Cas9, δηλαδή στη σχετικά νέα αλλά πολύ ισχυρή τεχνική της στοχευμένης «γονιδιακής μικροχειρουργικής».

Αν αυτοί οι προκλητικοί –αλλά κάθε άλλο παρά ανέφικτοι επιστημονικά!– ισχυρισμοί του Κινέζου γενετιστή He Jiankui και της ομάδας του επιβεβαιωθούν, τότε θα πρόκειται για ένα βιοτεχνολογικό και βιοηθικό άλμα για την ανθρωπότητα: βιοτεχνολογικό γιατί, μέχρι σήμερα, ουδείς είχε διανοηθεί να δημιουργήσει ανθρώπινα πλάσματα με εργαστηριακά τροποποιημένο DNA και, ταυτόχρονα, βιοηθικό άλμα, αφού προσκρούει στις «ρητές» απαγορεύσεις σχετικά με τη μη επέμβαση της νέας βιοτεχνολογίας στην ανθρώπινη γενετική κληρονομικότητα.

Αν και η σχετική ανακοίνωση αυτής της έρευνας δεν έγινε, ως είθισται, σε κάποιο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό, τις δηλώσεις του Κινέζου ερευνητή αναπαρήγαγε αμέσως το αμερικανικό περιοδικό του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης, «MIT Technology Review», προκαλώντας θυελλώδεις αντιδράσεις σε όλο τον κόσμο.

Μια είδηση που την είχαμε παρουσιάσει εγκαίρως στις «Επιστημονικές Ανταποκρίσεις» (βλ. «Εφ.Συν.» 3–12–18) και την οποία έκριναν απαραίτητο να συμπεριλάβουν στον επιστημονικό απολογισμό του περασμένου έτους και τα τρία παγκοσμίου φήμης επιστημονικά περιοδικά («Nature», «Science» και «Quanta Magazine»).

Πάντως, ενώ τυπώνονταν αυτά τα επιστημονικά περιοδικά, στο τέλος του Δεκεμβρίου, η αρμόδια κινεζική Επιτροπή Υγείας διέτασσε επείγουσα έρευνα για το έργο τού He Jiankui και το υπουργείο Επιστήμης Τεχνολογίας της Κίνας τον προέτρεψε να διακόψει αμέσως αυτές τις έρευνες.

● Η ψυχοσωματική βία στο εργαστήριο

Βρήκαμε ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι το «Nature» συμπεριέλαβε ανάμεσα στις πιο αξιόλογες ανακαλύψεις του προηγούμενου έτους τα όλο και πιο συχνά εμφανιζόμενα φαινόμενα εργασιακής βίας (mobbing) στους χώρους της επιστημονικής εργασίας, οι οποίοι μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν υπεράνω υποψίας.

Στη Μεγάλη Βρετανία, για παράδειγμα, πάρα πολλοί ερευνητές από διάφορα σημαντικά Ινστιτούτα μίλησαν και κατήγγειλαν πράξεις εργασιακής βίας στα εργαστήρια όπου εργάζονταν.

Τον προηγούμενο Μάιο, η Wellcome Trust του Λονδίνου, ένας πολύ γνωστός χορηγός στον τομέα της επιστημονικής έρευνας, εισήγαγε μια πρωτοποριακή πολιτική κατά της εργασιακής βίας στα εργαστήρια. Ετσι, τρεις μήνες μετά, πλήρωσε 3,5 εκατομμύρια στερλίνες στη γενετίστρια ογκολόγο Nazneen Rahman, η οποία αναγκάστηκε να παραιτηθεί λόγω επαγγελματικής κόπωσης από το περίφημο Ινστιτούτο για τον Καρκίνο του Λονδίνου. Ανάλογα φαινόμενα «mobbing» διαπιστώθηκαν, πέρυσι, σε γνωστά πανεπιστημιακά εργαστήρια και Ινστιτούτα των ΗΠΑ.

Τι είναι όμως το «mobbing»; Πρόκειται για ένα σχετικά νέο φαινόμενο που παρατηρείται στους περισσότερους εργασιακούς χώρους. Είναι η ψυχολογική τρομοκρατία που ασκείται είτε από ανωτέρους προς υφισταμένους είτε από συνάδελφο σε συνάδελφο με στόχο την περιθωριοποίησή του και την απομάκρυνση του... θύματος από τον χώρο εργασίας και που εκδηλώνεται με επιθετικές συμπεριφορές όπως ο εκφοβισμός, ο δόλος, οι απειλές, οι απρεπείς χειρονομίες, η συστηματική συκοφάντηση.

Γενικώς κακόβουλες ενέργειες από μέρους κάποιων «συναδέλφων», που στοχεύουν συνειδητά να εμποδίσουν την εξέλιξη και να δυσχεράνουν τη ζωή του ατόμου στον εργασιακό χώρο.

Η συστηματική μελέτη του φαινομένου του «mobbing» ξεκίνησε στις αρχές του 1980 χάρη στις πρωτοποριακές έρευνες του Σουηδού ψυχολόγου Dan Olweus σχετικά με τον σχολικό εκφοβισμό στη Σκανδιναβία.

Οι επιπτώσεις από τη βία και τον εκφοβισμό στον εργασιακό χώρο είναι ιδιαίτερα επώδυνες και καταστροφικές και εκδηλώνονται με πολλά ψυχολογικά (διαρκής νευρικότητα, αδικαιολόγητο άγχος ή πανικός, κατάθλιψη) καθώς και με σωματικά συμπτώματα (ημικρανίες, μυαλγίες και δυσανεξία στις συνήθεις εργασιακές πιέσεις), με αποτέλεσμα την περιθωριοποίηση των θυμάτων στον χώρο εργασίας.

Μια παθολογική κατάσταση που επιτείνεται από τα σοβαρά ασφαλιστικά κενά και τις νομικές ασάφειες, οι οποίες δεν αναγνωρίζουν τις επιβλαβείς ψυχοσωματικές συνέπειες του εργασιακού εκφοβισμού.

Φυσική: οι νέες έρευνες στην Κοσμολογία και την Αστρονομία



Αν πριν από μία δεκαετία οι περισσότεροι φυσικοί θεωρούσαν αυταπόδεικτο και σχεδόν δεδομένο ότι το Σύμπαν προέκυψε από μία πιθανά εκρηκτική και πληθωριστική διαστολή του χώρου σύμφωνα με αυστηρούς φυσικούς νόμους. Σήμερα τα πράγματα στην Κοσμολογία είναι πολύ πιο μπερδεμένα.

Η είσοδος της σκοτεινής ύλης και ακόμη περισσότερο της Σκοτεινής Ενέργειας, οι αινιγματικές Μαύρες Τρύπες και η θεωρία των υπερχορδών απομάκρυναν οριστικά κάθε ελπίδα για μια απλή εξήγηση της προέλευσης και της δυναμικής του γνωστού Κόσμου.

Παρ’ όλα αυτά, η χρονιά που πέρασε ήταν ιδιαίτερα διαφωτιστική για μερικά δυσεπίλυτα προβλήματα της σύγχρονης Φυσικής.

Για παράδειγμα, ο διάσημος θεωρητικός φυσικός Στίβεν Χόκινγκ, που πέθανε στις 14 Μαρτίου την προηγούμενη χρονιά, είχε στοιχηματίσει το 1991 με τους συναδέλφους του ότι κάθε πληροφορία όταν πέφτει μέσα σε μια Μαύρη Τρύπα καταστρέφεται και άρα είναι αδύνατον να ανακτηθεί. Τη χρονιά που πέρασε, ο Χόκινγκ έχασε το στοίχημα, αφού κάποιες έρευνες έδειξαν ότι, με κάποιον ακόμη ασαφή τρόπο, η πληροφορία θα μπορούσε να διαφύγει από μια Μαύρη Τρύπα.

Ομως, οι πιο σημαντικές εξελίξεις στη Φυσική σημειώθηκαν στο πεδίο της Κοσμολογίας.

◼ Ο ρυθμός διαστολής του Σύμπαντος

Μία ομάδα φυσικών υπό τη διεύθυνση του νομπελίστα Adam Riess κατάφερε το 2018 να υπολογίσει με ακρίβεια τη διαστολή του Σύμπαντος –που περιγράφεται από τη σταθερά του Χαμπλ ή Ho (Hubble)– και η οποία ισούται με 73 χιλιόμετρα ανά δευτερόλεπτο και ανά 1 megaparsec απόσταση (1 megaparsec αντιστοιχεί περίπου σε 3,3 εκατομμύρια έτη φωτός). Μία πολύ πιο ακριβής μέτρηση αυτής της σταθεράς σε σχέση με την προηγούμενη τιμή, που, μέχρι πρόσφατα, υπολογιζόταν σε 67 km/sec/megaparsec, ήταν δηλαδή κατά 10% μικρότερη.

Αυτή η διαφορά είναι πολύ σημαντική για τους κοσμολόγους, αφού η νέα τιμή περιορίζει τις ιδιότητες της αινιγματικής σκοτεινής ενέργειας, η οποία υποτίθεται ότι ευθύνεται για την επιταχυνόμενη διαστολή του Σύμπαντος. Πάντως, αυτό που διαπιστώνουν οι αστροφυσικοί είναι ότι το Σύμπαν όχι μόνο διαστέλλεται συνεχώς, αλλά το κάνει με πολύ πιο επιταχυνόμενους ρυθμούς απ’ ό,τι πίστευαν.

Δυστυχώς, η ύπαρξη και η δράση της σκοτεινής ενέργειας ενδέχεται να μην είναι συμβατές με τη θεωρία των χορδών, όπως διαπίστωσαν πέρυσι το καλοκαίρι κάποιοι θεωρητικοί φυσικοί, περιπλέκοντας ακόμη περισσότερο τα πράγματα.

◼ Η πηγή των κοσμικών νετρίνων




Πολύ μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η ανακάλυψη μιας τεράστιας Μαύρης Τρύπας που βρίσκεται στο κέντρο του γαλαξία μας, σε απόσταση 3,7 δισ. έτη φωτός από τη Γη (στον αστερισμό του Ωρίωνα).

Το περίεργο με αυτή τη Μαύρη Τρύπα είναι πως, απ’ ό,τι φαίνεται, αποτελεί πηγή κοσμικών νετρίνων: των σωματιδίων-φαντασμάτων, που επειδή δεν έχουν ηλεκτρικό φορτίο και μεγάλη μάζα μπορούν να ταξιδεύουν ανενόχλητα στο Σύμπαν διασχίζοντας τεράστιες αποστάσεις.

Η εντυπωσιακή έρευνα, που πρώτη φορά έδειξε ότι μια Μαύρη Τρυπά μπορεί να είναι η πηγή τέτοιων φευγαλέων σωματιδίων, έγινε στο ειδικό Παρατηρητήριο Νετρίνων κοντά στον Νότιο Πόλο (Observatory Neutrino IceCube) και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Science».
Έντυπη έκδοση

http://www.efsyn.gr/arthro/o-epistimonikos-apologismos-toy-2018