Το να βλέπει κανείς τις τηλεοπτικές σκηνές των ανελέητων βομβαρδισμών από τον πόλεμο στην Ουκρανία και, πιο πρόσφατα, από την εισβολή στη Γάζα, δημιουργεί ασφαλώς μεγάλο άγχος και ανησυχία. Καθημερινές εικόνες πολεμικών επιχειρήσεων που, όταν δεν εξολοθρεύουν άμαχο πληθυσμό, εξαναγκάζουν χιλιάδες πολίτες να εγκαταλείπουν τα σπίτια τους και τις κατεστραμμένες πόλεις. Και επειδή ως τηλεθεατές μόνο να φανταστούμε μπορούμε τι ακριβώς βιώνουν αυτοί οι άνθρωποι, θα άξιζε ίσως να εξετάσουμε ποιες είναι, σύμφωνα με τις σχετικές έρευνες, οι τραγικές ψυχοσωματικές συνέπειες και τα δυσεξάλειπτα εγκεφαλικά τραύματα από τις αναρίθμητες πολεμικές συγκρούσεις που, αυτή τη στιγμή, συμβαίνουν σε διάφορα μέρη της Γης.
Οι καθημερινές εμπειρίες απάνθρωπης βίας, που προκαλούνται από πολέμους, εθνοτικές εκκαθαρίσεις, μαζικές δολοφονίες, βίαιες εκτοπίσεις και κακοποιήσεις παιδιών, δημιουργούν ένα εφιαλτικό σοκ στους πληθυσμούς που υφίστανται αυτές τις κάθε άλλο παρά σπάνιες ανθρώπινες πρακτικές. Καταστροφικές εμπειρίες που προκαλούν σε όσες ή όσους τις βιώνουν δυσεξάλειπτα ψυχοσωματικά τραύματα: εκτός από τις «πολεμικές νευρώσεις», παρουσιάζουν μόνιμες διαταραχές μνήμης και την αποσυνδετική διαταραχή (Dissociation), δηλαδή δυσχέρειες στη νοητική εστίαση, την επεξεργασία και την ανάκληση των όσων ζουν. Με αποτέλεσμα, τα άτομα αυτά να έχουν απολέσει τη συνοχή των εμπειριών, των σκέψεων και των πράξεών τους.
Τον 20ό αιώνα
υπολογίζεται ότι εξαιτίας των πολεμικών συγκρούσεων έχασαν τη ζωή τους πάνω από 190 εκατομμύρια άνθρωποι. Ενώ όμως κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο 1 στους 7 νεκρούς ήταν άμαχοι πολίτες και όχι στρατιωτικοί, κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αυτή η αναλογία δεν ισχύει και οι νεκροί άμαχοι πολίτες ανέρχονται σε 2:3
Τον 21ο αιώνα
το ποσοστό των νεκρών άμαχων πολιτών σε έναν πόλεμο φτάνει το 90%. Αλλά και ο αριθμός των προσφύγων λόγω πολέμου έχει αυξηθεί δραματικά σε σχέση με τον προηγούμενο αιώνα. Σήμερα, λοιπόν, ο πόλεμος δεν μπορεί να θεωρείται πλέον «η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα»
Η συστηματική διερεύνηση των εγκεφαλικών αποτυπωμάτων και των ψυχοπαθολογικών συνεπειών των ιδιαίτερα επώδυνων τραυματικών βιωμάτων θα γνωρίσει μια απρόσμενη ανάπτυξη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Πάντως, οι πιο σοβαρές νευρώσεις λόγω της εμπειρίας πολέμου θα αρχίσουν να αποκαλύπτονται, κατά τη δεκαετία του 1970, με την περιγραφή της «Διαταραχής Μετατραυματικού Στρες» (Post-traumatic Stress Disorder ή PTSD).
Οπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο (βλ. «Μηχανές του Νου», 14-10-23), πρόκειται για το αρκετά διαδεδομένο ψυχοπαθολογικό σύνδρομο από το οποίο υπέφεραν πολλοί βετεράνοι του πολέμου του Βιετνάμ, αλλά και οι μη στρατιωτικοί που είχαν βιώσει καταστροφικές πολεμικές εμπειρίες. Εκτοτε, τόσο η ψυχοτραυματολογία όσο και η τραυματοθεραπεία θα αποδειχτούν δύο πολύ παραγωγικά πεδία έρευνας των μετατραυματικών διαταραχών που εκδηλώνουν όχι μόνο οι στρατιωτικοί, αλλά και οι γυναίκες, τα παιδιά και οι πρόσφυγες που είχαν υποστεί τις εξίσου τραυματικές επιπτώσεις της έμφυλης, της οικογενειακής και της ρατσιστικής βίας.
Πώς βιώνει ο εγκέφαλος τη βία των πολέμων;
Πώς όμως μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιδιαίτερα τραυματική εμπειρία πολέμου; Κατ’ αρχάς, πρέπει να διακρίνουμε τα συνήθη, μικρά «τραύματα» από τα πιο σοβαρά, μεγάλα «Τραύματα» (με «Τ» κεφαλαίο). Τα πρώτα είναι μια σειρά από καθημερινά ενοχλητικά συμβάντα, που συνήθως συνοδεύονται από δυσάρεστα αισθήματα φόβου, ανασφάλειας και δυσφορίας, τα οποία όποτε εμφανίζονται αναστατώνουν ή διακόπτουν προσωρινά τον καθημερινό τρόπο ζωής μας. Αντίθετα, στα μεγάλα «Τραύματα» περιλαμβάνονται μόνο οι ακραίες τραυματικές εμπειρίες που βιώνουμε, ευτυχώς σπανίως, και οι οποίες θέτουν σε σοβαρό κίνδυνο τη ζωή μας ή τη ζωή των πιο αγαπημένων μας προσώπων. Για παράδειγμα, ένα σοβαρό ατύχημα, μία καταστροφική πυρκαγιά ή σεισμός, και οι εγκληματικές κακοποιήσεις.
Υπό αυτή την έννοια, η προσωπική εμπειρία της συμμετοχής σε έναν πόλεμο είναι αναμφίβολα ένα ιδιαίτερα τραυματικό γεγονός, αφού ενέχει σοβαρούς κινδύνους: από τον κίνδυνο της απώλειας της ζωής μας ή των αγαπημένων μας προσώπων, μέχρι την καταστροφή του σπιτιού μας ή της πόλης όπου ζούμε. Ανεπανόρθωτες σοβαρές καταστροφές που, όταν τις ζούμε, μας δημιουργούν ένα βαθύτατο και συχνά αθεράπευτο τραύμα, που αλλάζει για πάντα τον τρόπο της ζωής και της σκέψης μας.
Στην προσπάθειά του να αντιμετωπίσει τέτοιες σοβαρές απειλές και να διαχειριστεί τις πιο τραυματικές τους συνέπειες, ο οργανισμός μας –και ειδικότερα ο εγκέφαλός μας– αντιδρά αναπτύσσοντας μια σειρά από συμπεριφορές που όχι απλώς μας θέτουν σε επιφυλακή, αλλά μας βοηθούν να αντιμετωπίσουμε εγκαίρως τον επικείμενο κίνδυνο. Επομένως, το να βρίσκεται ο εγκέφαλός μας σε «εμπόλεμη κατάσταση» σημαίνει ότι βρίσκεται υπό το καθεστώς διαρκούς απειλής. Αυτό, με τη σειρά του, συνεπάγεται ότι, σε συνθήκες πολέμου, τα ειδικά νευρωνικά κυκλώματα του φόβου και του άγχους βρίσκονται σε αυξημένη επιφυλακή για να αντιμετωπίσουν κάθε επικείμενο κίνδυνο για την επιβίωσή μας ή των αγαπημένων μας.
Η αυτόματη ενεργοποίηση αυτών των ειδικών εγκεφαλικών κυκλωμάτων αποτελεί τη φυσική προσαρμοστική αντίδραση του οργανισμού μας σε ό,τι απειλεί την επιβίωσή του, όπως π.χ. ένας πόλεμος. Ωστόσο, η παρατεταμένη ενεργοποίηση αυτού του προστατευτικού μηχανισμού μπορεί να επιφέρει σημαντικές δομικές και λειτουργικές αλλαγές σε αυτά τα εγκεφαλικά κυκλώματα. Γεγονός που, συχνά, οδηγεί σε μόνιμες αλλοιώσεις στις συγκεκριμένες εγκεφαλικές λειτουργίες του φόβου, του άγχους και της επιθετικότητας, οι οποίες, μετά από μια καταστροφική εμπειρία, ενδέχεται να εκδηλώνονται ως ψυχοπαθολογικές συμπεριφορές, όπως η διαταραχή PTSD και οι άλλες πολεμικές νευρώσεις.
«Τρικυμία εν κρανίω» λόγω διαρκούς πολεμικής απειλής
Πώς αντιδρά, λοιπόν, ο εγκέφαλός μας όταν νιώθει ότι απειλείται από κάποια θανάσιμη απειλή; Τόσο οι πραγματικές όσο και οι φανταστικές –αλλά αληθοφανείς– τραυματικές απειλές ενεργοποιούν, όπως είδαμε στα δύο προηγούμενα άρθρα, τις δομές του μεταιχμιακού συστήματος. Πρόκειται για υποφλοιικές εγκεφαλικές δομές, όπως η αμυγδαλή, ο ιππόκαμπος, ο θάλαμος και υποθάλαμος, οι οποίες συνδέονται αμφίδρομα και επικοινωνούν διαρκώς με τις ανώτερες ανατομικά δομές του εγκεφαλικού μας φλοιού, όπου βρίσκονται τα κέντρα επεξεργασίας της μνήμης, των συναισθημάτων και της έλλογης σκέψης.
Το επίτευγμα των νευροεπιστημών είναι ότι κατάφεραν να ανασυγκροτήσουν ένα μέρος των περίπλοκων διεργασιών που συντελούνται στον εγκέφαλό μας όταν νιώθει μια θανάσιμη απειλή. Και κάθε σοβαρή απειλητική εμπειρία αλλάζει όχι μόνο τη λειτουργία των δομών του μεταιχμιακού συστήματος, που ευθύνονται για την άμεση αντίδραση του οργανισμού μας στην απειλή, αλλά και των δομών του εγκεφαλικού φλοιού, που επίσης αντιδρά, με μικρή καθυστέρηση, ενεργοποιώντας τις πιο σχετικές μνήμες από τραυματικές εμπειρίες του παρελθόντος και επιλέγοντας, αυτή τη φορά συνειδητά την καλύτερη στρατηγική που διαθέτει για την αντιμετώπιση της νέας απειλής.
Και όπως επιβεβαιώνεται από τις σχετικές έρευνες, στην περίπτωση μιας πολεμικής απειλής ο εγκέφαλος αντιδρά συνήθως με πολύ μεγάλο άγχος, που οφείλεται στην υπερβολική έκκριση κορτιζόλης, της επονομαζόμενης και «ορμόνης του άγχους». Η κορτιζόλη είναι μια στεροειδής ορμόνη που εκκρίνεται από τα επινεφρίδια, τους δύο ενδοκρινείς αδένες που βρίσκονται πάνω από τα νεφρά. Η δράση της κορτιζόλης στον ανθρώπινο οργανισμό είναι ευρύτατη και η συγκέντρωσή της επηρεάζει άμεσα σχεδόν όλα τα όργανα του σώματος.
Απέναντι σε μια σοβαρή απειλή κινητοποιούνται αμέσως οι υποφλοιικές δομές του μεταιχμιακού συστήματος, οι οποίες δρουν άμεσα πριν μπουν στο παιχνίδι οι δομές του προμετωπιαίου φλοιού. Ετσι, η αμυγδαλή απαντά ενστικτωδώς στέλνοντας εντολή στο αυτόνομο νευρικό σύστημα να αυξήσει την παραγωγή της ορμόνης αδρεναλίνης που, με τη σειρά της, ενεργοποιεί τον άξονα «υποθάλαμου - υπόφυσης - επινεφρίδια», ο οποίος ευθύνεται για την αυξημένη παραγωγή και την απελευθέρωση στο σώμα της κορτιζόλης, μιας άλλης αποφασιστικής ορμόνης που εμπλέκεται στη δημιουργία του αισθήματος του άγχους. Ταυτόχρονα, σήματα από την αμυγδαλή ενεργοποιούν τους βαθύτερους πυρήνες στον προμετωπιαίο φλοιό, ώστε να αποφασίσουν για το αν ο οργανισμός μπορεί να αντιμετωπίσει την απειλή ή να τραπεί σε φυγή.
Οταν τελειώσει η κατάσταση έκτακτης ανάγκης και η απειλή έχει περάσει, μόνο τότε οι «ανώτερες» δομές του προμετωπιαίου φλοιού αναλαμβάνουν ξανά τον έλεγχο πάνω στις «κατώτερες» δομές του μεταιχμιακού συστήματος, που την περίοδο της κρίσης είχαν τον πρώτο λόγο. Τι γίνεται, όμως, αν αυτό το περίπλοκο εγκεφαλικό κοίλωμα έχει υποστεί κάποια βλάβη ή αν η απειλή είναι επίμονη και διαρκεί πολύ, υποχρεώνοντας την αμυγδαλή να στέλνει συνεχώς σήματα για την παραγωγή κορτιζόλης; Τότε, αυτός ο πολύτιμός εγκεφαλικός μηχανισμός άμυνας δυσλειτουργεί, με αποτέλεσμα να προκαλεί σοβαρές βλάβες στον οργανισμό.
Ομως, η επίμονη παρουσία αγχογόνων ερεθισμάτων λόγω διαρκών απειλητικών εμπειριών επηρεάζει και μία άλλη εγκεφαλική υποφλοιική δομή, την αμυγδαλή, που παίζει αποφασιστικό ρυθμιστικό ρόλο στη δημιουργία αισθημάτων φόβου. Πράγματι, η υπερδραστηριότητα της αμυγδαλής, λόγω της υπερβολικής συγκέντρωσης κορτιζόλης, έχει ως συνέπεια να στέλνει διαρκώς διεγερτικά νευρικά σήματα φόβου ή απειλής στα ανώτερα φλοιικά κέντρα, με αποτέλεσμα αυτά να δραστηριοποιούνται εκκρίνοντας ακόμη περισσότερη κορτιζόλη.
Κι όταν το στρες του οργανισμού –από μια τέτοια εγκεφαλική απορρύθμιση ή δυσλειτουργία– γίνει πολύ επίμονο, τότε η παρατεταμένη ενεργοποίηση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος και άρα η υπερβολική συσσώρευση κορτιζόλης έχουν πολύ αρνητικές συνέπειες για την υγεία του οργανισμού: αυξάνεται η πιθανότητα εμφάνισης χρόνιων φλεγμονών ή άλλων αυτοάνοσων παθήσεων, παχυσαρκίας, σακχαρώδη διαβήτη και καρδιαγγειακών νοσημάτων.
https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/408757_i-traymatiki-empeiria-toy-polemoy
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Το blog TEO O ΜΑΣΤΟΡΑΣ ουδεμία ευθύνη εκ του νόμου φέρει σχετικά σε άρθρα που αναδημοσιεύονται από διάφορα ιστολόγια. Δημοσιεύονται όλα για την δική σας ενημέρωση.