Ανοίγοντας το «μαύρο κουτί» της κατάθλιψης

Αναζητώντας την έδρα της νόσου κατάθλιψη στους εγκεφαλικούς μαιάνδρους

ΜΗΧΑΝΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ 23.03.24 21:02

Σπύρος Μανουσέλης

Διεθνείς ιατρικές έρευνες προβλέπουν ότι, το 2030, η «κατάθλιψη» θα αποτελεί τη δεύτερη αιτία ασθένειας του παγκόσμιου ανθρώπινου πληθυσμού, ενώ την πρώτη θέση θα εξακολουθούν να διεκδικούν οι καρδιαγγειακές παθήσεις. Μάλιστα, αν περιοριστούμε στις πιο εύπορες οικονομικά χώρες, τότε στο άμεσο μέλλον προβλέπεται ότι η κατάθλιψη και οι σχετικές με αυτήν ψυχοσωματικές διαταραχές θα αποτελούν το υπ’ αριθμόν ένα υγειονομικό πρόβλημα της ανθρωπότητας. 

 

Η νευροεπιστημονική προσέγγιση της κατάθλιψης υποστηρίζει ότι η σωματική έδρα αυτής της περίπλοκης νόσου βρίσκεται στον ανθρώπινο εγκέφαλο, και ειδικότερα στα νευρωνικά κυκλώματα του ανώτερου προμετωπιαίου φλοιού, που επεξεργάζονται τις ανώτερες νοητικές λειτουργίες μας και ελέγχουν τις άμεσες και πιο ενστικτώδεις λειτουργίες των «κατώτερων» τοπολογικά δομών του εγκεφάλου. Το δεύτερο εγκεφαλικό σύστημα που εμπλέκεται άμεσα με την κατάθλιψη είναι το μεταιχμιακό σύστημα, που βρίσκεται κάτω από τον εγκεφαλικό φλοιό και επεξεργάζεται τις βασικές συναισθηματικές λειτουργίες μας. Στο σημείο όπου συναντώνται ανατομικά και λειτουργικά αυτά τα δύο συστήματα, εμφανίζονται και οι περισσότερες εγκεφαλικές δυσλειτουργίες της κατάθλιψης. Και είναι δύο οι φλοιικές δομές -στην «περιοχή 25» και στη «δεξιά πρόσθια νήσο του εγκεφάλου»- που πλήττονται από τη νόσο. Και έτσι τα κυκλώματα αυτών των δύο δομών δεν μπορούν να ρυθμίζουν τις πληροφορίες που παράγει το μεταιχμιακό σύστημα.

Η πλέον διαδεδομένη, μέχρι σήμερα, άποψη σχετικά με την κατάσταση των ατόμων που υποφέρουν από κατάθλιψη είναι ότι ευθύνονται τα ίδια για την κατάρρευση και την εξάντληση που βιώνουν. Πρόκειται για μια επιστημονικά παραπλανητική και κοινωνικά ενοχοποιητική προσέγγιση του προβλήματος των άλλων, η οποία διαψεύδεται από όλα τα ερευνητικά δεδομένα που υπάρχουν στη σχετική επιστημονική αρθρογραφία.

Οι πιο πρόσφατες και συστηματικές έρευνες μας αποκαλύπτουν, αντίθετα, ότι η κατάθλιψη δεν οφείλεται σε αδυναμίες «χαρακτήρα», αλλά είναι μια τυπική ιατρική «ασθένεια», δηλαδή μια πολύμορφη πάθηση που εξαρτάται από πολλούς παράγοντες: από ενδογενή γονιδιακά-κληρονομικά αίτια και από εξωγενείς ψυχοπαθολογικούς κοινωνικούς παράγοντες, που από κοινού διαμορφώνουν τις εξατομικευμένες εκδηλώσεις και την οξύτητα των καταθλιπτικών επεισοδίων.

Πάντως, όπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο, η προϋπόθεση για τη διάγνωση της καταθλιπτικής παθολογίας είναι η εμφάνιση -κάθε δύο ή τρεις μήνες- ενός συνδυασμού από στενά εξαρτημένα και αλληλοτροφοδοτούμενα συμπτώματα: παρατεταμένη ψυχοσωματική αδυναμία, πλήρης απώλεια ενδιαφέροντος και ανικανότητα να βιώνει κανείς χαρά για οτιδήποτε, ακραία συναισθήματα αποστροφής και πανικού, ανικανότητα των καταθλιπτικών να εστιάζουν την προσοχή τους σε οποιαδήποτε εργασία, αϋπνία ή εναλλακτικά υπερυπνία, πλήρης σεξουαλική αδιαφορία, έντονη επιθυμία ή και πραγματικές απόπειρες αυτοκτονίας.

Το να υποφέρει, λοιπόν, κανείς από σοβαρά και τακτικά επαναλαμβανόμενα επεισόδια κατάθλιψης είναι εντελώς διαφορετικό από το να αισθάνεται πρόσκαιρα ψυχολογικά «πεσμένος» ή δυστυχής. Και το να συγχέουμε αυτές τις δύο τόσο διαφορετικές επώδυνες καταστάσεις, είναι σαν να συγκρίνουμε μια φθινοπωρινή βροχούλα με έναν καταστροφικό τυφώνα.

Ωστόσο, στην εποχή μας, τα καταθλιπτικά φαινόμενα τείνουν να προσλάβουν επιδημικές διαστάσεις, επομένως υπάρχει άμεση ανάγκη αντιμετώπισης τόσο των ψυχολογικών τους συμπτωμάτων όσο και των καταστροφικών κοινωνικών τους επιπτώσεων. Ομως, εξίσου επιτακτική είναι η ανάγκη να διαφωτίσουμε τις εγκεφαλικές προϋποθέσεις για την εμφάνιση των καταθλιπτικών συμπεριφορών. Και, όπως θα δούμε, τις τελευταίες δεκαετίες έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος στην κατανόηση των βιολογικών προϋποθέσεων -βιοχημικών και εγκεφαλικών- για την εκδήλωση κατάθλιψης.




 

Το νευροβιολογικό σκηνικό της κατάθλιψης

Πώς τελικά προκύπτουν και πού εδράζονται οι καταθλιπτικές συμπεριφορές των ανθρώπων; Προφανώς, η απάντηση είναι «στον εγκέφαλο των καταθλιπτικών». Ναι, αλλά ποιες εγκεφαλικές δομές εμπλέκονται και ποιοι βιοχημικοί μηχανισμοί οδηγούν στην εκδήλωση και στην παγίωση των καταθλιπτικών προτύπων λειτουργίας μέσα στα νευρωνικά δίκτυα του εγκεφάλου μας;

Σήμερα, χάρη στις βιοχημικές, γονιδιακές αναλύσεις και κυρίως στις νέες τεχνικές απεικόνισης της δομής και της λειτουργίας του εγκεφάλου, όπως η Τομογραφία Εκπομπής Ποζιτρονίων (ή PET) και η Λειτουργική Μαγνητική Τομογραφία (fMRI), οι ειδικοί είναι σε θέση όχι μόνο να εντοπίζουν επακριβώς το εγκεφαλικό υπόβαθρο, αλλά και να παρακολουθούν τη δυναμική των διεργασιών της καταθλιπτικής συμπεριφοράς σε νευρωνικό επίπεδο.

Το 5% περίπου του παγκόσμιου πληθυσμού πάσχει από την ιδιαιτέρως αυτοκαταστροφική νόσο της μείζονος κατάθλιψης, ενώ ένα πολύ μεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπων υποφέρει από ήπιες και μέτριες μορφές κατάθλιψης. Το 15% περίπου των καταθλιπτικών ατόμων αυτοκτονούν, επιλέγοντας απελπισμένα τη ριζική «έξοδο» από την αβάσταχτη οδύνη που βίωναν

Από καιρό ήταν γνωστό ότι το μεγαλύτερο μέρος της επικοινωνίας μεταξύ των νευρώνων του εγκεφάλου και, ευρύτερα, του κεντρικού νευρικού συστήματος πραγματοποιείται μέσω χημικών μορίων που λειτουργούν ως σήματα-πληροφορίες που τις μεταφέρουν οι νευροδιαβιβαστές, δηλαδή τα ειδικά πρωτεϊνικά χημικά μόρια-σήματα που παράγονται από τα νευρικά κύτταρα αποκλειστικά για να επικοινωνούν και να συντονίζουν τις λειτουργίες τους. Τις δύο τελευταίες δεκαετίες, μάλιστα, αναλύοντας κάποια συγκεκριμένα επικοινωνιακά δίκτυα του εγκεφάλου επιβεβαίωσαν ότι πολλές σοβαρές μορφές κατάθλιψης σχετίζονται άμεσα με την απορρύθμιση ορισμένων από αυτά τα νευρωνικά επικοινωνιακά δίκτυα.

Ετσι, οι ειδικοί υποψιάστηκαν ότι η εκδήλωση της εγκεφαλικής δυσλειτουργίας που περιγράφεται ως κατάθλιψη μπορεί να οφείλεται είτε στην υπερβολική συγκέντρωση είτε στην ελλιπή παραγωγή ορισμένων νευροδιαβιβαστών από ορισμένες εγκεφαλικές δομές. Για παράδειγμα, από πλήθος κλινικές παρατηρήσεις και εργαστηριακές αναλύσεις έχει επιβεβαιωθεί ότι σημαντικές αποκλίσεις στην παραγωγή και τη φυσιολογική συσσώρευση των νευροδιαβιβαστών σεροτονίνη και νοραδρεναλίνη σε ορισμένες δομές τόσο του εγκεφαλικού φλοιού όσο και του μεταιχμιακού συστήματος πυροδοτούν καταθλιπτικά επεισόδια.

Ποιες είναι, λοιπόν, οι βασικές εγκεφαλικές δομές και λειτουργίες που, σύμφωνα με τις σημερινές νευροαπεικονιστικές αναλύσεις, εμπλέκονται άμεσα στην εκδήλωση και στην παγίωση της καταθλιπτικής νόσου; Οι νευροδιαβιβαστές σεροτονίνη και νοραδρεναλίνη, για παράδειγμα, επιτελούν το αποφασιστικό επικοινωνιακό τους έργο στο εσωτερικό των πυρήνων και των κυκλωμάτων του εγκεφαλικού φλοιού, δηλαδή μέσα στις δομές που ελέγχουν κάποιες ζωτικής σημασίας λειτουργίες, όπως η τροποποίηση της συνολικής ανθρώπινης διάθεσης, η ρύθμιση του ύπνου και της όρεξης για τροφή ή για σεξ, αλλά και τις γενικότερες συναισθηματικές και διανοητικές αντιδράσεις μας.

Συνεπώς, κάθε τροποποίηση της φυσιολογικής παραγωγής και της συγκέντρωσης αυτών των νευροδιαβιβαστών στα νευρωνικά κυκλώματα επιφέρει δραματικές αλλαγές στη βιοχημική ισορροπία και στη λειτουργική οργάνωση του εγκεφάλου μας.

Πράγματι, όπως επιβεβαιώνεται από όλες τις σχετικές έρευνες, τόσο η κατάθλιψη όσο και το διαρκές στρες πυροδοτούν τις ίδιες βιοχημικές αλλαγές στα αντίστοιχα εγκεφαλικά κέντρα. Και πιο συγκεκριμένα ενεργοποιούν τον περίφημο «άξονα υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων» με αποτέλεσμα τόσο η επίμονη κατάθλιψη όσο και τα πολύ αγχογόνα ερεθίσματα να οδηγούν στην πολύ αυξημένη παραγωγή της ορμόνης κορτιζόλη από τα επινεφρίδια.

Ομως, προσοχή, «Η κατάθλιψη δεν προκαλείται μόνο λόγω της ανεπάρκειας σεροτονίνης και αδρεναλίνης, αλλά λόγω του στρες, εξ αιτίας του οποίου απελευθερώνεται υπερβολική ποσότητα κορτιζόλης, με αποτέλεσμα να βλάπτονται οι νευρώνες του ιππόκαμπου και του προμετωπιαίου φλοιού», όπως γράφει ο νομπελίστας νευροεπιστήμονας Eric R. Kandel στο βιβλίο του «Ο διαταραγμένος νους», που κυκλοφορεί από τις εκδ. ΠΕΚ.

Πάντως, λόγω του στρες και της παγίωσης της μείζονος κατάθλιψης, η μακροχρόνια απελευθέρωση κορτιζόλης αλλοιώνει δραματικά τις φυσιολογικές λειτουργίες των εγκεφαλικών δομών. Και αυτό το πετυχαίνει καταστρέφοντας τις συναπτικές διασυνδέσεις μεταξύ των νευρωνικών κυκλωμάτων, με αποτέλεσμα να μειώνεται προοδευτικά και ο αριθμός των νευρώνων που υπάρχουν στους εμπλεκόμενους εγκεφαλικούς πυρήνες. Ετσι εξηγείται το πώς επέρχεται, επιδεινώνεται σταδιακά και τελικά μονιμοποιείται ο εκφυλισμός των εγκεφαλικών δομών και των νοητικών ικανοτήτων των ατόμων που πάσχουν από κατάθλιψη, τα οποία βυθίζονται ολοένα και βαθύτερα στην πιο σκοτεινή ψυχοσωματική απόγνωση.

Οταν η κατάθλιψη γίνεται επιδημική

Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχουν αρκετές ενδείξεις για τον, ενίοτε, σημαντικό ρόλο που παίζουν οι κληρονομικοί παράγοντες και οι δυσλειτουργίες κάποιων γονιδίων στην εμφάνιση των πιο σοβαρών καταθλιπτικών συμπτωμάτων. Οι στατιστικές ιατρικές έρευνες για την πιθανότητα σε έναν πληθυσμό ορισμένα άτομα να έχουν γενετική προδιάθεση για εμφάνιση κατάθλιψης ανεβάζουν το ποσοστό κινδύνου στο 5% έως το πολύ 25%.

Ωστόσο, η όποια γονιδιακή δυσλειτουργία ή κληρονομική προδιάθεση για την εκδήλωση κατάθλιψης δεν συνεπάγεται αυτομάτως και την πραγματική εκδήλωση της νόσου. Και το να είναι ένα άτομο πιο ευάλωτο γενετικά στις καταθλιπτικές παθήσεις δεν συνεπάγεται καθόλου ότι τελικά θα τις εκδηλώσει, ούτε και ότι δεν υπάρχουν εναλλακτικές στρατηγικές και προφυλακτικά μέτρα που είναι ικανά να αποτρέψουν αυτή την καταστροφική εξέλιξη, αρκεί βέβαια τα άτομα που είναι επισφαλή στην κατάθλιψη να γνωρίζουν και να αντιμετωπίσουν εγκαίρως αυτή την πιθανότητα. Τελικά, ο γενετικός-γονιδιακός παράγοντας δεν προδιαγράφει την αναπόφευκτη εκδήλωση της μείζονος κατάθλιψης!
 

 

Κάτι που αποκαλύπτεται και από μία εκτενή έκθεση-έρευνα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, που παρουσιάστηκε στις 10 Μαρτίου 2022, δηλαδή κατά το πρώτο έτος της πανδημίας Covid-19. Σύμφωνα με αυτή την έκθεση, κατά το πρώτο έτος της πρόσφατης πανδημίας, οι εκδηλώσεις έντονου ψυχολογικού άγχους και κατάθλιψης των ανθρώπων αυξήθηκαν κατά 25%! Γεγονός που, σύμφωνα με τις διεθνείς έρευνες του ΠΟΥ, οδήγησε το 90% των πιο ανεπτυγμένων οικονομικά χωρών να συμπεριλάβουν στον αγώνα κατά της πανδημίας την ψυχική υγεία και την ανάπτυξη των αρμόδιων υγειονομικών και κοινωνικών δομών για την αντιμετώπιση της παράλληλης με την πανδημία επιδημίας κατάθλιψης.

Ομως, και πολύ πριν εισβάλει η πανδημία του κορονοϊού στη ζωή των ανθρώπων, από κάποιες διεθνείς ιατρικές έρευνες προβλεπόταν ότι, το 2030, η «κατάθλιψη» θα αποτελεί τη δεύτερη αιτία ασθένειας του ανθρώπινου πληθυσμού, ενώ την πρώτη θέση θα εξακολουθούν να διεκδικούν οι καρδιαγγειακές παθήσεις. Αν μάλιστα περιοριστούμε στις πιο εύπορες οικονομικά χώρες, τότε στο άμεσο μέλλον προβλέπεται ότι η κατάθλιψη και οι σχετικές με αυτήν ψυχοσωματικές διαταραχές θα αποτελούν το υπ’ αριθμόν ένα υγειονομικό πρόβλημα της ανθρωπότητας.

Επομένως, ήδη από τη δεκαετία του 1990, δηλαδή πολύ πριν από την πανδημία της νόσου Covid-19, η ανθρωπότητα φαίνεται πως έχει εισέλθει για τα καλά -και χωρίς να διαθέτει τις κατάλληλες υγειονομικές δομές- στη νέα… «Εποχή της κατάθλιψης».

https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/426962_anoigontas-mayro-koyti-tis-katathlipsis