Η δαρβινική εξέλιξη κατά τη μετανεωτερική εποχή

Μεταξύ εξελικτικής διεύρυνσης και αποδόμησης: η δυναμική του δαρβινισμού στις μέρες μας

Πώς εξηγείται ότι ακόμη και σήμερα λέγεται συχνά ότι η αποδοχή της εξελικτικής θεωρίας μέσω της «φυσικής επιλογής» ισοδυναμεί με δικαιολόγηση της κοινωνικής ανισότητας και του ανταγωνισμού, δηλαδή με τη νομιμοποίηση των ρατσιστικών εθνικών-φυλετικών διακρίσεων, που υποτίθεται ότι ευθύνονται για τη βία και τις πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ των ανθρώπων; 

 

Πρόκειται για ένα κοινωνικό ιδεολόγημα που σχετίζεται με τις πιο αντιδραστικές ρατσιστικές βιοπολιτικές και όχι με τις πρωτοποριακές -επιστημονικές και αντιρατσιστικές- ιδέες του Δαρβίνου. Ο οποίος υποστήριζε ρητά ότι η φυσική επιλογή προκύπτει τόσο από τον εξελικτικό «ανταγωνισμό» όσο και από τη «συνεργασία-αλληλεγγύη» μεταξύ διαφορετικών οργανισμών, πληθυσμών και ειδών.

Πώς μπορούμε να περιγράψουμε σήμερα τις πολύ εντυπωσιακές εξελίξεις και τις ανατροπές του επιστημονικού εξελικτικού Παραδείγματος, το οποίο εγκαινίασε επίσημα ο Κάρολος Δαρβίνος πριν από 166 χρόνια; Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα είναι απαραίτητο να εξετάσουμε τους διάφορους γνωστικούς, μεθοδολογικούς παράγοντες, αλλά και τους εγγενείς κοινωνικούς-ιδεολογικούς περιορισμούς που σε κάθε ιστορική εποχή συνδιαμορφώνουν τις γνωστικές δυνατότητες και τις ερευνητικές προτεραιότητες της εξελικτικής επιστήμης.

Πώς και πόσο επηρεάστηκε η θεωρία του Δαρβίνου για την εξέλιξη των βιολογικών ειδών από τις γνωσιακές προκαταλήψεις της νεωτερικής επιστήμης και από τις κυρίαρχες ιδεολογίες της βικτωριανής κοινωνίας; Αραγε έχουν δίκιο όσοι ή όσες ισχυρίζονται ότι η εξελικτική θεωρία δεν είναι επιστήμη, αλλά μόνο μια κοινωνική κατασκευή που βασίζεται όχι στη φυσική πραγματικότητα, αλλά στην ιδεολογική προβολή της βρετανικής αστικής κοινωνίας στον κόσμο των άλλων έμβιων όντων;

Μήπως πρόκειται τελικά για θεωρία που επινοήθηκε και επικράτησε επειδή ακριβώς προσφέρει μια επιστημονικοφανή νομιμοποίηση στις εξόφθαλμες κοινωνικές ανισότητες των ανταγωνιστικών καπιταλιστικών κοινωνιών; Πάντως η Ιστορία μάς αποκαλύπτει ότι όλες οι μεγάλες νοητικές επαναστάσεις -στην επιστήμη, στην τέχνη, αλλά και στην πολιτική- δεν πραγματοποιούνται ποτέ σε ένα γνωστικό, ιστορικό και κοινωνικό κενό. Αντίθετα, οι πρωταγωνιστές τους επηρεάζονται σημαντικά από πνευματικούς αυτοματισμούς, δηλαδή από τις κοινωνικές προκαταλήψεις και τις ιδεολογίες της εποχής τους, τις οποίες και αναπαράγουν λίγο ώς πολύ άκριτα στο διανοητικά καινοτόμο έργο τους. Κάτι που ισχύει και για την εξελικτική επανάσταση στις βιολογικές επιστήμες.

Η εξελικτική αποδόμηση των νεωτερικών δοξασιών

 

Αναμφίβολα οι δαρβινικές έννοιες της φυσικής επιλογής και του ατομικού ανταγωνισμού μεταξύ των ζώων επηρεάστηκαν ώς έναν βαθμό από το κυρίαρχο στην εποχή του ιδεολόγημα περί του κοινωνικού-οικονομικού ανταγωνισμού ως προϋπόθεση κάθε ανθρώπινης ατομικής και συλλογικής προόδου. Εντούτοις οι ανατρεπτικές επιστημονικά και επιστημολογικά απόψεις του δημιουργού της εξελικτικής θεωρίας διαμορφώθηκαν -σταδιακά και πολύ επώδυνα- μετά από πολύχρονες ιδιοφυείς παρατηρήσεις και πειράματα. Και όταν αυτές οι παρατηρήσεις δεν συμφωνούσαν με τις καθιερωμένες επιστημονικές εξηγήσεις, ο Δαρβίνος δεν δίσταζε να τις αμφισβητήσει προτείνοντας κάποιες εναλλακτικές, πρωτότυπες και ιδιαίτερα αντισυμβατικές θεωρίες.

Επομένως το να ισχυριστεί κανείς ότι ο «αγώνας για την επιβίωση του καταλληλότερου» αποτελεί απλώς τη «μετάφραση» και την προβολή στη φύση της ανθρώπινης «ταξικής πάλης» ή ότι ο «βιολογικός ανταγωνισμός» είναι μόνο η φυσιοκρατική εκδοχή του «κοινωνικού ανταγωνισμού» αποτελεί μια αφελή ιδεοληπτική κοινοτοπία που τίποτα δεν εξηγεί και κυρίως τίποτα δεν μας μαθαίνει ούτε για τα φυσικά ούτε για τα κοινωνικά φαινόμενα! Και υποστηρίζουμε ότι πρόκειται για μια επιστημολογικά αφελή και κοινωνιολογικά απλοϊκή δοξασία, επειδή παραβλέπει αυτά που η καινοτόμος δαρβινική προσέγγιση της ζωής ανατρέπει, δηλαδή τις τελεολογικές και θεοκρατικές «εξηγήσεις» που επί αιώνες είχαν επιβληθεί στην ανθρώπινη σκέψη από τις εκάστοτε θρησκευτικές-πολιτικές εξουσίες.

Επιπλέον τόσο η κοινωνικοπολιτική όσο και η θεολογική αμφισβήτηση των ατελειών της εξελικτικής επιστήμης παραβλέπουν (συνήθως σκοπίμως!) το γεγονός ότι η ίδια εξελικτική θεωρία αλλάζει και διευρύνεται συνεχώς από τότε που διατυπώθηκε. Οπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο, από το 1935 έως το 1947 διαμορφώνεται η «Νέα Σύνθεση», δηλαδή η νεοδαρβινική θεωρία της βιολογικής εξέλιξης, η οποία κατάφερε να ενοποιήσει σε ένα πολύ ισχυρό εξηγητικό σχήμα τις βασικές ιδέες του Δαρβίνου με τα δεδομένα της Γενετικής. Από τότε μέχρι σήμερα αυτή η νεοδαρβινική γονιδιοκεντρική και στατιστική γενετική προσέγγιση όλων των εξελικτικών φαινομένων θα οδηγήσει σε μια σειρά από εκπληκτικές ανακαλύψεις: στην ανακάλυψη της δομής και της λειτουργίας του DNA καθώς και στην καλύτερη κατανόηση της εξέλιξης και της παλαιοντολογίας των γονιδιωμάτων.

Προς τη μετανεωτερική εξελικτική αναθεώρηση

Τα πράγματα ωστόσο θα πάρουν μια νέα τροπή μετά το 1953, όταν ο James Watson και ο Francis Crick ανακάλυψαν ότι οι γενετικές πληροφορίες των περισσότερων ζωντανών οργανισμών βρίσκονται αποθηκευμένες στη δομή και τον τρόπο αναδιπλασιασμού του DNA. Επομένως στα μόρια του DNA και όχι, όπως πίστευαν μέχρι τότε, στις πρωτεΐνες βρίσκονται κωδικοποιημένες οι γενετικές πληροφορίες των γονιδίων και μόνο στα γονίδια συμβαίνουν οι τόσο σημαντικές γενετικές αλλαγές.

Με αυτή την απρόσμενη ανακάλυψη εγκαινιάζεται επίσημα το νέο ερευνητικό πρόγραμμα της «Μοριακής Βιολογίας», που επιζητά πλέον να εξηγήσει σε μοριακό-γονιδιακό επίπεδο το σύνολο σχεδόν των εξελικτικών φαινομένων. Διόλου περίεργο λοιπόν ότι η Νέα Σύνθεση μέχρι τα τέλη του εικοστού αιώνα εξακολουθούσε να θεωρείται ως η πλέον ορθόδοξη και επικρατέστερη ερμηνεία όλων των εξελικτικών φαινομένων. Ομως ούτε κι αυτή κατάφερε να διαφύγει από την «Αρχή» της παντοδυναμίας της εξέλιξης.

Ετσι πριν από μερικές δεκαετίας άρχισαν να συσσωρεύονται νέα και εντελώς απρόσμενα ερευνητικά δεδομένα που αμφισβητούσαν την παντοδυναμία των γονιδιοκεντρικών εξηγήσεων της νεοδαρβινικής εξελικτικής, ενώ άρχισαν να πληθαίνουν και οι φωνές κορυφαίων εξελικτικών βιολόγων που αμφισβητούσαν πλέον απροκάλυπτα τους μέχρι τότε αποδεκτούς ρυθμούς και τους χρόνους εμφάνισης των εξελικτικών αλλαγών.

Ετσι από τις αρχές του 21ου αιώνα οι πιο πρόσφατες κατακτήσεις στη Παλαιοντολογία, στην Εμβρυολογία της Βιολογικής Ανάπτυξης, στην Οικολογία, στην εξελικτική Ανοσολογία, καθώς και στην εξελικτική Νευροεπιστήμη καθιστούσαν πλέον εμφανή και επιτακτική την ανάγκη αφενός μιας ριζικής αναθεώρησης κάποιων αναμφισβήτητων μέχρι χθες βεβαιοτήτων της Νέας Σύνθεσης και αφετέρου τη συστηματική διεύρυνση της ίδιας της εξελικτικής θεωρίας!

Το γεγονός αυτό δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσει, αφού η εξελικτική θεωρία, από τη πρώτη στιγμή που διατυπώθηκε, αποτελεί ένα ισχυρότατο επιστημονικό Παράδειγμα, δηλαδή ένα καλά επιβεβαιωμένο πρότυπο γνώσης που ως ένα ενιαίο μεθοδολογικό και θεωρητικό πλαίσιο μάς επιτρέπει να κατανοούμε -πρώτη φορά επιστημονικά- όλα τα βιολογικά φαινόμενα: από την προέλευση της ζωής μέχρι την ανάδυση του ανθρώπινου νου. Εξάλλου το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό της εξελικτικής επιστήμης είναι το εύρος των γνωστικών αντικειμένων και των εφαρμογών της: από τη Ζωολογία, τη Γενετική και τη Μοριακή Βιολογία μέχρι την εξελικτική Ιατρική και τη Μικροβιολογία, και από την Παλαιοντολογία και την Οικολογία μέχρι την εξελικτική Νευροεπιστήμη, την Ψυχολογία και την Ανθρωπολογία.

Η είσοδος λοιπόν της επιστημονικής περιπέτειας στη μετανεωτερική εποχή συνοδεύεται και από τις μεταμορφώσεις της εξελικτικής θεωρίας, η οποία, αφομοιώνοντας τις πιο πρόσφατες κατακτήσεις σε διαφορετικούς ερευνητικούς τομείς, είναι αναγκασμένη να αλλάξει εκ νέου ώστε να προσαρμοστεί στα νέα επιστημονικά δεδομένα που η ίδια δημιουργεί.

Πάντως κάθε μεγάλη αλλαγή στον τρόπο παραγωγής και αφομοίωσης της επιστημονικής γνώσης επιβάλλει την επανένταξη του επιστήμονα παρατηρητή-δράστη στις παρατηρήσεις του, τη συμπερίληψη δηλαδή του γνωστικού υποκειμένου στο εκάστοτε γνωστικό αντικείμενό του. Και η γνωστική ιδιοποίηση των νέων εξελικτικών βιολογικών δεδομένων δεν αποτελεί εξαίρεση σε αυτόν τον καθολικό επιστημολογικό κανόνα.

Πριν από 166 χρόνια συνέβη μια μεγάλη επιστημονική επανάσταση, που την πυροδότησε ο Κάρολος Δαρβίνος όταν αποφάσισε να δημοσιοποιήσει τις ρηξικέλευθες επιστημονικές ανακαλύψεις του για την κοινή προέλευση και τον βασικό μηχανισμό εξελικτικής διαφοροποίησης όλων των έμβιων όντων. Ηταν η πρώτη, επιστημονικά τεκμηριωμένη προσπάθεια κατανόησης του απώτερου εξελικτικού παρελθόντος και του παρόντος της ζωής στον πλανήτη Γη.

Τον επόμενο 1,5 αιώνα η εξελικτική θεωρία θα αναδειχτεί, σύμφωνα με τον κορυφαίο επιστημολόγο Τόμας Κουν (T.S. Kuhn), σε θεμελιώδες επιστημονικό «Παράδειγμα» για όλες τις βιολογικές επιστήμες και θα επηρεάσει αποφασιστικά τις εξελίξεις στις βιοψυχολογικές, και τις βιοϊατρικές επιστήμες. Και παραμένει μέχρι σήμερα ένα ιδιαίτερα σφριγηλό και παραγωγικότατο «Ερευνητικό Πρόγραμμα», όπως θα έλεγε ο κορυφαίος Ούγγρος επιστημολόγος Ιμρε Λάκατος (Imre Lakatos). Αφού όλα αυτά τα χρόνια δεν έπαψε να εμπλουτίζεται, να διευρύνεται γνωστικά και να μετεξελίσσεται μεθοδολογικά, όπως κάθε πραγματικά γόνιμη επιστημονική θεωρία.

https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/463980_i-darbiniki-exelixi-kata-ti-metaneoteriki-epohi