Σειρά ψήγματα, Εκδόσεις Gutenberg, Σελ. 91, Δεκέμβριος 2024
«Ακούσια λοιπόν και μοιραία υποταγή σ’ όλους τους νόμους που, ανεξάρτητοι από κάθε ανθρώπινη θέληση, συνιστούν την καθαυτό ζωή της φύσης και της κοινωνίας· αλλά, επίσης, κατά το δυνατόν αυτονόμηση απόλυτη απέναντι σε κάθε διαταγή, απέναντι σε κάθε θέληση –συλλογική και ατομική–, που θ’ αξίωνε να επιβληθή όχι φυσικά, με το νόμο και το δεσποτισμό. Κήρυγμα απευθύνει κ’ εδώ ο Μπακούνιν -κήρυγμα φλογερό, μ’ ένα σκοπό στο βάθος: την παιδεία, το πλάσιμο ελεύθερων συνειδήσεων, επαναστατημένων, που δεν θα υπακούν παρά στους νόμους, καθώς λέει, της φύσης, κι όχι στους απ’ έξω, τους από πάνω, τους κρατικούς. Γυρεύει το σμίλεμα ανθρώπων νέων, που θα κάνουν πέρα τον παλιό κόσμο, θα τον γκρεμίσουν συθέμελα, να στήσουν έναν καινούργιο».
Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου
To πρόσφατα εκδομένο βιβλίο Αρχές Παιδείας του Μ. Μπακούνιν, από τις εκδόσεις Gutenberg, περιλαμβάνει Πρόλογο του επιμελητή Ήρκου Αποστολίδη, καθώς και μια εκτεταμένη Εισαγωγή του μεταφραστή Γιάννη Μπαρτσώκα. Έχει ενδιαφέρον στην κριτική που ασκεί στο πρωτότυπο κείμενο του Μπακούνιν, ο Ή. Αποστολίδης. Εκφράζοντας την απόλυτη διαφωνία του με την ανάπτυξη και την «αφελή επιχειρηματολογία του Μπακούνιν», δηλώνει: «Θέμα Παιδείας, λοιπόν, θέτει σωστά ο Μπακούνιν. Μα και τι θα πει «αστική επιστήμη», καθώς τη χαρακτηρίζει; Ανατρεπτικός μεν γνήσιος ο ίδιος, ασυμβίβαστος, θητεύει μολαταύτα σε σχήματα: «τάξεις οικονομικές», «αστική επιστήμη» κ.ά.π.».
Ο μεταφραστής Γ. Μπαρτσώκας στην εισαγωγή του καταθέτει μια εκτενή μελέτη για την «Αναρχία και παιδεία», την ελευθεριακή παιδεία και την Παιδαγωγική των αναρχικών. Με αναφορές στους Γκόντγουιν, Στίρνερ, Τολστόι, Μέγια, Φερρέρ, ξεδιπλώνεται η προβληματική των αναρχικών σε θέματα Παιδείας. «Η αναρχική τάση χωρίζεται σε δυο Σχολές: από τη μια όσοι προτάσσουν το πρόσωπο, το κάθε παιδί, ξέχωρα, θεωρώντας πως η μόρφωση προέχει –η διάπλαση ελεύθερων συνειδήσεων, ικανών να κρίνουν–, κ’ ύστερα η Επανάσταση, ενώ από την άλλη όσοι προσδίδουν πολιτικό χαρακτήρα στη μόρφωση, πιστεύοντας πως πρέπει να χαράζει δρόμους συγκεκριμένους, εναντίον κάθε κράτους και εξουσίας, ώστε να διαπλάθει συνειδήσεις επαναστατικές. Γι’ αυτούς, πρώτη αξία είναι η Επανάσταση και η μόρφωση ακολουθεί». Έτσι, στην Εισαγωγή ξεδιπλώνονται οι πλευρές και οι όψεις του εγωτικού Στίρνερ, όπου «η παρεχόμενη από το κράτος εκπαίδευση μοναδικό σκοπό έχει την καθυπόταξη του Εγώ», το σχολείο του Τολστόι στο κτήμα του, με την έλλειψη καθηκόντων και τη ζωή κοντά στη φύση και το νόμο της Αγάπης προς μια διηνεκή αυτοτελείωση. Το «ουδέτερο σχολείο»του Ρικάρντο Μέγια(Ricardo Mella), εκ των σημαντικότερων ισπανών αναρχικών, ο οποίος ισχυριζόταν: «η μόρφωση δεν πρέπει να μεταδίδει καμία ιδεολογία, ούτε καν την αναρχική –ο μαθητής πρέπει ελεύθερα να διδάσκεται, ώστε αδέσμευτος να τραβήξει το δικό του δρόμο, ν’ αποφασίσει μόνος, ν’ αυτοπροσδιοριστεί». Γιατί «ο σκοπός δεν αγιάζει τα μέσα» και έτσι το σχολείο «δεν είναι δημοκρατικό, μασονικό, σοσιαλιστικό, αναρχικό, όπως δεν μπορεί –και δεν πρέπει– να ’ναι θρησκευτικό».Ενώ ο Φ. Φερρέρ και το «Μοντέρνο Σχολείο» αναφέρεται σε μια «ορθολογιστική εκπαίδευση».
«Παρά τις αποκλίσεις των Σχολών το πλάσιμο συνειδήσεων –ελεύθερων, είτε επαναστατικών– προτάσσεται, η στροφή προς μια καινούργια θεώρηση του κόσμου, το σμίλεμα ανθρώπου νέου –κ’ εκεί έγκειται ο θεμελιακός ρόλος της Παιδείας στην αναρχική σκέψη». Και καταλήγει ο μεταφραστής στο εξής: «…Για τους αναρχικούς η ρίζα του προβλήματος βρίσκεται πάντοτε στην Κοινωνία –όχι στην τάξη, ή στο κεφάλαιο, ή σ’ οποιαδήποτε οικονομική κατηγορία. Επανάσταση σημαίνει απλά: αλλαγή των όρων του κρατούντος. Για τους αναρχικούς βαραίνει η κατεδάφιση, η πλήρης καταστροφή κάθε Παλιού, όχι η βελτίωση ή μεταβολή του σε κάτι άλλο –για το Νέο, βλέπουμε!…».
Το συγκεκριμένο κείμενο, ο Μπακούνιν το έγραψε στα γαλλικά και το δημοσίευσε στην εφημερίδα Egalité σε συνέχειες (31 Ιουλίου-21 Αυγούστου 1869). Στα ελληνικά πρωτομεταφράστηκε από τον Ηρακλή Αποστολίδη και δημοσιεύθηκε ανωνύμως στην αναρχική εφημερίδα Άμυνα, το 1920.
Ο Μπακούνιν, λοιπόν, ζητάει καθολική μόρφωση. Και ταυτόχρονα επισημαίνει: «…πως δε γίνεται ολάκερη η Ανθρωπότητα να ασχοληθεί με την Επιστήμη! Θα πέθαινε απ’ την πείνα! «Πρέπει» λοιπόν, άλλοι να σπουδάζουν κι άλλοι να δουλεύουν, για να παράγουν τ’ απαραίτητα αγαθά – για τους ίδιους πρώτα, κ’ ύστερα για τους διανοητικά εργαζόμενους, αφού και λόγου τους δεν δουλεύουν μόνο για τον εαυτό τους. Οι επιστημονικές τους ανακαλύψεις, εφαρμοζόμενες στη βιομηχανία και τη γεωργία –και γενικά στην πολιτική και κοινωνική ζωή–, εκτός του ότι ευρύνουν το πνεύμα, δεν βελτιώνουν γενικά και τις συνθήκες διαβίωσης; Οι καλλιτεχνικές τους δημιουργίες δεν ευγενίζουν τη ζωή μας;
Ε, λοιπόν, όχι! Το βαρύτερο κατηγορώ μας εναντίον της επιστήμης και των Τεχνών είναι ακριβώς πως δεν μεταδίδουν τα καλά τους και δεν ασκούν επίδραση παρά σ’ ελάχιστο μέρος της κοινωνίας, αποκλείοντας –κι άρα βλάπτοντας!– τη συντριπτική πλειονότητα. Μπορούμε σήμερα να πούμε για τις προόδους της επιστήμης και των Τεχνών ότι τόσο δικαιολογημένα ειπώθηκε για τη θαυμαστή ανάπτυξη της βιομηχανίας, του εμπορίου, της πίστωσης –με δυο λόγια: του κοινωνικού πλούτου– στις πιο πολιτισμένες χώρες του νεώτερου κόσμου. Ο πλούτος αυτός διοχετεύεται με ανταποκλεισμούς, και γίνεται ολοένα διαχωριστικώτερος: συγκεντρώνεται σ’ ολοένα και λιγώτερα χέρια, υποβιβάζοντας τα κατώτερα στρώματα της μεσαίας τάξης –τους μικροαστούς–, προλεταριοποιώντας τα, ώστε η ανάπτυξη του πλούτου αυτού να είναι ευθέως ανάλογη προς την προϊούσα δυστυχία των εργατικών μαζών».
Επίσης, «τούτο πρέπει να κινήσει την προσοχή όλων των ευσυνείδητων πνευμάτων, εκείνων που πράγματι κατανοούν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τη δικαιοσύνη –δηλαδή την ελευθερία καθενός μες στην ισότητα και δια της ισότητας όλων». Σε σημείωση του, ο επιμελητής Ήρκος Αποστολίδης ασκεί δριμεία κριτική στον Μπακούνιν για την παραπάνω του θέση. «Καμμία «ελευθερία» δε νοείται «μες» στην «ισότητα». Το «μέσα» και το «ισότητα» είναι έννοιες αντικείμενες στην όποια ελευθερία. Τέτοιες αφελείς χριστιανο-δημοκρατικές ηθικολογίες τοποθετούν τον Μπακούνιν και τους συγγενείς του αναρχικούς στον αντίποδα του Νίτσε ακριβώς, και κατεξοχήν του Ζαρατούστρα…»!
«Κάθε εφεύρεση της διάνοιας», συνεχίζει ο Μπακούνιν, «κάθε σπουδαία εφαρμογή της επιστήμης στη βιομηχανία, στο εμπόριο, στην κοινωνική ζωή εν γένει, δεν ωφέλησε ως τα τώρα παρά τις προνομιούχες τάξεις –καθώς και τη δύναμη των Κρατών (των αιώνιων αυτών προστατών όλων των πολιτικών και κοινωνικών ανισοτήτων)–, αλλά ποτέ τις λαϊκές μάζες… Και τι κυρίως αποτελεί σήμερα τη δύναμη των Κρατών; Η Επιστήμη. Ναι, η Επιστήμη –επιστήμη κυβερνήσεως, διοικήσεως και επιστήμη οικονομική, επιστήμη κουράς του κοπαδιού χωρίς εκείνο να πολυδιαμαρτύρεται (ή, όταν τα πρόβατα αρχίζουν αν φωνάζουν, επιστήμη που να επιβάλει τη σιωπή, την υπομονή, και την υποταγή μέσω δύναμης επιστημονικά οργανωμένης), επιστήμη που να εξαπατά και να διαιρεί τις λαϊκές μάζες, να τις κρατάει πάντοτε σε άγνοια «σωτήρια», ώστε να μην μπορέσουν ποτέ, αλληλοβοηθούμενες και συνενώνοντας τους αγώνες τους, να συγκροτήσουν δύναμη ικανή ν’ ανατρέψει κράτη, επιστήμη στρατιωτική προ παντός, με όλα τα τελειοποιημένα όπλα της και τα τρομερά θαυματουργά όργανα της καταστροφής, επιστήμη, τέλος, της μεγαλοφυίας, που δημιούργησε ατμόπλοια, σιδηροδρόμους και τηλεγράφους».
Την περίοδο που ο Μπακούνιν έγραφε τις Αρχές Παιδείας, τον Αύγουστο του 1869, ο ίδιος συμμετείχε στα συνέδρια της Α΄ Διεθνούς, και μάλιστα τη συγκεκριμένη περίοδο οι απόψεις του ήταν κυρίαρχες εντός της, υπερκεράζοντας εκείνες του Προυντόν και του Μαρξ. Ως γνωστόν, τρία χρόνια μετά, ο Μαρξ θα καταφέρει με διαβολές και ύπουλο τρόπο να μεθοδεύσει την απομάκρυνση του Μπακούνιν από τη Διεθνή.
Αναφερόμενος στα μέλη της Διεθνούς αδελφότητας των εργατών σημειώνει: «Αλλ’ αν όλοι μορφωθούν, μας ρωτούν, ποιος θα θέλει να δουλέψει; Η απάντηση απλή: Όλοι πρέπει να εργάζονται, κι όλοι πρέπει να μορφώνονται. Μας αποκρίνονται συχνά πως τούτη η σύμμιξη βιομηχανικής και διανοητικής εργασίας θα βλάψει και τις δύο: οι χειρωνάκτες θα ’ναι κακοί επιστήμονες, κ’ οι επιστήμονες ανίκανοι εργάτες. Στη σημερινή κοινωνία, πνευματική και χειρωνακτική εργασία στέκονται χώρια, ψευτισμένες από μια διάκριση καταστροφική… Όταν ο σοφός πάψει να αγνοεί τη χειρωνακτική εργασία, η επιστήμη του θα γίνει γονιμότερη, ωφελιμότερη, ευρύτερη, η δουλειά του μορφωμένου εργάτη θαν’ ικανότερη, και άρα παραγωγικότερη απ’ του άμαθου.
Για το καλό της εργασίας λοιπόν, όσο και της επιστήμης, δεν πρέπει να υπάρχουν εργάτες ή επιστήμονες, παρά μόνον Ά ν θ ρ ω π ο ι».
Ουσιαστικά, ο Μπακούνιν προσεγγίζει την ανθρώπινη οντότητα ολιστικά, ως όλον, που αναπτύσσει όλο το φάσμα του είναι του και μέσω της εργασίας ως δύναμη δημιουργίας. Ενώ για την εποχή της μετάβασης που θα ακολουθήσει την κοινωνική επανάσταση «οι ανώτερες επιστήμες θα ξεπέσουν σημαντικά, σίγουρο πως κ’ η πολυτέλεια – η όποια λεπτότητα της ζωής– θα εκλείψει για καιρό απ’ την κοινωνία και δε θα μπορέσει να αναφανεί –όχι πια ως απόλαυση των λίγων, αλλ’ ως εξευγενισμός της ζωής όλων–, παρ’ όταν η κοινωνία θα διαθέτει τ’ αναγκαία για όλους. Αλλά αυτή η πρόσκαιρη έλλειψη της ανώτερης επιστήμης θάναι τόσο μεγάλη δυστυχία. Ό,τι χάσει η επιστήμη σε ύψος, δε θα το κερδίσει ευρύνοντας τη βάση της; Αναμφίβολα θα υπάρχουν λιγότεροι ένδοξοι σοφοί, μα και λιγότεροι αμαθείς… Όχι πια ημίθεοι, ούτε σκλάβοι: θα εξανθρωπιστούν ταυτόχρονα, οι μεν κατεβαίνοντας λίγο, οι δε ανεβαίνοντας πολύ. Τέρμα λοιπόν η θεοποίηση, τέρμα κ’ η περιφρόνηση… Αντί λοιπόν να φοβόμαστε την εξάλειψη αυτής της επιστήμης –εντελώς εφήμερης άλλωστε–, την ευχόμαστε ολόθερμα, γιατί σοφούς και χειρωνάκτες θα τους κάνει α ν θ ρ ώ π ο υ ς, Επιστήμη και Ζωή θα τις συμφιλιώσει… μόλις κατακτηθεί η νέα αυτή βάση, οι πρόοδοι της Ανθρωπότητας, και στην επιστήμη και στη ζωή, θα υπερβούν γρήγορα οτιδήποτε έχουμε δει ή φανταστεί σήμερα».
Ενώ, για την ανάπτυξη των ατομικών ικανοτήτων συμπεραίνει: «Για την ευδοκίμηση των ατομικών ικανοτήτων και την απρόσκοπτη βλάστηση τους, πρέπει, προπαντός, κάθε μορφής προνομία, οικονομική και πολιτική, να εκλείψει, δηλαδή να καταργηθούν όλες οι τάξεις, η ατομική ιδιοκτησία και το κληρονομικό δικαίωμα –να θριαμβεύσει η ισότητα στην Οικονομία, την Πολιτική και την Κοινωνία. Μόλις θριαμβεύσει και παγιωθεί η ισότητα θα συνεχίσει να υπάρχει μεταξύ των ικανοτήτων και των βαθμών ενεργείας των ατόμων κάποια διαφορά; Ναι!, αλλά όχι όση σήμερα –αναμφίβολα όμως θα υπάρχει. Κανένα δέντρο δεν έχει έστω δυο φύλλα όμοια…». Ενώ, συμφωνώντας με τη ρήση του Βολταίρου: «Υπάρχει και κάποιος που ’χει περισσότερο πνεύμα κι απ’ τους πιο μεγαλοφυείς: ο Καθένας», θα προτείνει: «Πρέπει λοιπόν να οργανώσουμε τον Καθένα χωριστά με τη μεγαλύτερη ελευθερία, βασισμένη στην όσο το δυνατόν πληρέστερη ισότητα –οικονομικο-πολιτική, κοινωνική– για να πάψουμε να φοβόμαστε πια τις δικτατορικές ορέξεις και τη δεσποτική φιλοδοξία των μεγαλοφυών».
«Εμείς όμως που δεν είμαστε υποκριτές, αλλά ειλικρινείς θιασώτες της ατομικής ελευθερίας –στο όνομα αυτής σιχαινόμαστε μ’ όλη μας την καρδιά την αρχή της Εξουσίας, με όλο τον έρωτα μας για την ελευθερία απεχθανόμαστε και καταδικάζουμε την εξουσία του Πατέρα και του Δασκάλου… εμείς, όμως, εχθροί κάθε κηδεμονίας –επίσημης κι ανεπίσημης, πατρικής ή του «σοφούλιακα»–, θέλουμε την απόλυτη ελευθερία των παιδιών να διαλέγουν και ν’ αυτοκαθορίζονται. Κι αν σφάλλουν, η πλάνη θα τους γίνει δίδαγμα πολύτιμο, κ’ η γενική εκπαίδευση που θάχουν λάβει σαν φως θα τα οδηγήσει: εύκολα θάβρουν το μονοπάτι τους –χαραγμένο απ’ την ίδια τους τη φύση.
Τα παιδιά, καθώς κ’ οι ενήλικες, δε γίνονται σοφοί παρ’ απ’ τις δίκες τους εμπειρίες –όχι των άλλων!(…)
Η μόρφωση των παιδιών, ξεκινώντας απ’ την Αυθεντία πρέπει να φτάσει λίγο-πολύ στην πληρέστερη ελευθερία. Λέγοντας ελευθερία, εννοούμε, απ’ τη θετική πλευρά, την ανάπτυξη του συνόλου των δυνατοτήτων του ανθρώπου, ενώ απ’ την αρνητική, την απόλυτη ανεξαρτησία της θέλησης καθενός απέναντι στη θέληση του άλλου.
Ο άνθρωπος δεν είναι –και ποτέ δε θάναι– ελεύθερος μπροστά στους φυσικούς και κοινωνικούς νόμους(…) Η αλληλεγγύη δεν είναι τέκνο, αλλά μητέρα της ατομικότητας –η προσωπικότητα δεν μπορεί να γεννηθεί και ν’ αναπτυχθεί παρά μες στην κοινωνία(…). Το ξέρουμε δα: όσο το θείο δίκαιο ήταν κυρίαρχο στη γη, κτηνώδης και ανηλεής εκμετάλλευση μάστιζε το πλήθος, οι άνθρωποι βασανίστηκαν, καταπιέστηκαν, αποδεκατίστηκαν ακόμα και σήμερα, στο όνομα πάντοτε του θεού της θεολογίας ή της μεταφυσικής, προσπαθούν να κρατήσουν τον λαό σκλάβο, και είναι σκλάβος: αφού υπάρχει θεία θέληση να κυβερνάει τον κόσμο, τη φύση και την κοινωνία, η ανθρώπινη ελευθερία εκμηδενίζεται ολοσχερώς».
Ο Μπακούνιν, επίσης, πιστεύει ότι σε μια ανελεύθερη κοινωνία, το να φτιαχτούν σχολεία «δικών μας αρχών και αξιών» δεν σημαίνει ότι θα διαπλαστούν άνθρωποι δίκαιοι και ελεύθεροι. Και αυτό γιατί: «Μόλις έβγαιναν από το σχολείο θα βρίσκονταν σε μια κοινωνία διευθυνόμενη από αρχές όλως αντίθετες(…) δε θα αργούσε να τα υποτάξει, δηλαδή να τα από-ηθικοποιήσει».
Όμως, ο Μπακούνιν δεν θεωρεί ότι το ζήτημα της γενικής μόρφωσης είναι το πρωτεύον για το λαό.Αντίθετα, θεωρεί επιτακτική ανάγκη την «οικονομική απελευθέρωση του, που συνεπακόλουθα γεννά και την πολιτική απελευθέρωση του, και αμέσως κατόπιν τη διανοητική και ηθική».
Αναρχικός Πυρήνας Χαλκίδας
Δημοσιεύθηκε στην ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ.256, Φεβρουάριος 2025
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Το blog TEO O ΜΑΣΤΟΡΑΣ ουδεμία ευθύνη εκ του νόμου φέρει σχετικά σε άρθρα που αναδημοσιεύονται από διάφορα ιστολόγια. Δημοσιεύονται όλα για την δική σας ενημέρωση.