SARS-CoV-2: Από που κρατάει η σκούφια του

Τσώλη Θεοδώρα

Το «βιογραφικό» του νέου κορωνοϊού που έχει θέσει σε συναγερμό ολόκληρο τον πλανήτη προσπαθούν να συντάξουν οι επιστήμονες προκειμένου να καταφέρουν να γνωρίσουν καλύτερα τον ιογενή εχθρό και τελικώς να τον νικήσουν στα σημεία προς όφελος του παγκόσμιου πληθυσμού. Και ενώ τα κενά στο… βιογραφικό σημείωμα σχετικά με τις προτιμήσεις και τη συμπεριφορά του ιού συνεχώς καλύπτονται, αναπάντητο εξακολουθεί να παραμένει το ερώτημα που αφορά την «καταγωγή» του, από πού προήλθε και πώς ακριβώς πρωτομόλυνε ανθρώπους.

Ενα ερώτημα που το τελευταίο διάστημα έχει τροφοδοτήσει θεωρίες συνωμοσίας, έχει «γεννήσει» αντιπαραθέσεις μεταξύ κυβερνήσεων και έχει οδηγήσει σε επίσημες τοποθετήσεις των αρμοδίων φορέων – δεν είναι τυχαίο ότι μέσα στην εβδομάδα που μας πέρασε τοποθετήθηκε και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) σχετικά με την προέλευση του νέου κορωνοϊού.
Απαγόρευση κυκλοφορίας : Πώς αποχαιρέτησε το Twitter το 13033

Ενα ερώτημα που όμως στη βάση του είναι βαθιά επιστημονικό και σοβαρό – πέρα και πάνω από συνωμοσιολογίες – καθώς η απάντηση σε αυτό μπορεί να φωτίσει σκοτεινά σημεία της τρέχουσας πανδημίας αλλά κυρίως να αποτελέσει το «κλειδί» που θα μας επιτρέψει να… κλείσουμε την πόρτα στην επόμενη. Παρότι κανένας δεν έχει καταφέρει ακόμη να βάλει τελεία στο μεγάλο ερωτηματικό σχετικά με την προέλευση του ιού, ας δούμε, με βάση τα μέχρι στιγμής διαθέσιμα στοιχεία, από πού φαίνεται να… κρατάει η σκούφια του νέου ιού-εισβολέα που έφερε τα πάνω κάτω στη ζωή μας.

Νυχτεριδοϊός

Οταν πρωτοσυστηθήκαμε με τον νέο κορωνοϊό μάθαμε ότι έχει «κινεζικό διαβατήριο» και ότι μόλυνε για πρώτη φορά ανθρώπους σε μια αγορά θαλασσινών στην Ουχάν της Κίνας όπου πωλούνταν επίσης ζώντα ζώα (όχι όμως νυχτερίδες, κρατήστε αυτό για μετά). Ωστόσο, σύμφωνα με μελέτη που δημοσιεύθηκε στην ιατρική επιθεώρηση «The Lancet» στις 15 Φεβρουαρίου, κάποια από τα πρώτα κρούσματα του ιού καθώς και το θεωρούμενο «πρώτο των πρώτων» κρούσμα δεν φάνηκε να συνδέονται με την αγορά.

Επιπλέον στοιχεία ήλθαν να θέσουν σε αμφισβήτηση τη θεωρία της… αγοράς: με βάση αναλύσεις του γονιδιώματος του νέου κορωνοϊού, αυτός φάνηκε να συγγενεύει περισσότερο γενετικώς με κορωνοϊούς που εντοπίζονται σε ορισμένους πληθυσμούς νυχτερίδων της οικογένειας Rhinolophidae (horseshoe bat στα αγγλικά, ονομάζεται έτσι επειδή διαθέτει ένα χαρακτηριστικό ρουθούνι που θυμίζει πέταλο). Οι νυχτερίδες αυτής της οικογένειας προτιμούν να μένουν μόνιμα σε μια περιοχή ταξιδεύοντας σε σχετικά μικρές αποστάσεις των 20-30 χιλιομέτρων – η μεγαλύτερη μετακίνησή τους έχει καταγραφεί στα 180 χιλιόμετρα. Ετσι είναι απορίας άξιον αν ο ιός μεταπήδησε απευθείας από τις νυχτερίδες στον άνθρωπο, πώς αυτό συνέβη καθώς νυχτερίδες αυτού του είδους ζουν σε υποτροπικές περιοχές της επαρχίας Γιουνάν περί τα 1.600 χιλιόμετρα μακριά από την αγορά θαλασσινών της Ουχάν όπου δεν πωλούνταν νυχτερίδες.

Ενδιάμεσος κρίκος

Αν όμως ο ιός δεν μεταδόθηκε στον άνθρωπο απευθείας από τις νυχτερίδες, πρέπει να υπήρχε ένας ενδιάμεσος ξενιστής, ένα άλλο ζώο, και το τελευταίο διάστημα προτάθηκαν πολλά ως «μεσάζοντες»: φίδια, σκύλοι αλλά κυρίως οι παγκολίνοι, φολιδωτά μυρμηγκοφάγα θηλαστικά τα οποία έχουν την τιμητική τους στην Κίνα τόσο για τροφή όσο και στην παραδοσιακή ιατρική.

Ωστόσο κινεζική μελέτη που δημοσιεύθηκε στα τέλη Μαρτίου στην επιθεώρηση «Nature» από ειδικούς του Πανεπιστημίου του Χονγκ Κονγκ και του Ιατρικού Πανεπιστημίου Γκουανξί της Κίνας φάνηκε να αθωώνει τους παγκολίνους. Σύμφωνα με τα ευρήματά της που βασίστηκαν σε ανάλυση δειγμάτων από 18 παγκολίνους οι οποίοι είχαν κατασχεθεί κατά τη διάρκεια καταπολέμησης του λαθραίου εμπορίου αγρίων ζώων στη Νότια Κίνα το 2017 και το 2018 (με δεδομένο ότι η αγορά θαλασσινών της Ουχάν όπου πιστεύεται ότι ξεκίνησε το ξέσπασμα της επιδημίας έκλεισε γρήγορα, δεν κατέστη δυνατόν να γίνει έρευνα στα ζώα που πωλούνταν εκεί και μπορεί να είχαν εμπλακεί στη μετάδοση του ιού στους ανθρώπους), οι κορωνοϊοί που ανιχνεύθηκαν στα ζώα ήταν μεν συγγενικοί με τον SARS-CoV-2 σε ποσοστά που κυμαίνονταν από 85% ως 92%, ωστόσο δεν διέθεταν ορισμένες βασικές μεταλλάξεις που φέρει ο νέος κορωνοϊός ο οποίος πλήττει τους ανθρώπους.

Κατά τους ερευνητές, ο βαθμός συγγένειας δεν ήταν επαρκής ώστε να κατηγορηθούν οι παγκολίνοι ως ενδιάμεσοι ξενιστές, «ένοχοι» για το ξέσπασμα της επιδημίας στην Κίνα. Σε κάθε περίπτωση, τόνισαν ότι τα συγκεκριμένα ζώα αποτελούν όντως ξενιστές κορωνοϊών και έτσι πρέπει να απαγορευθεί αυστηρά η πώλησή τους σε αγορές ώστε να ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος μιας νέας πανδημίας από κορωνοϊούς στο μέλλον.

Εργαστηριακό «προϊόν»;

Και άλλες μελέτες που αφορούσαν ζώα τα οποία θεωρήθηκαν ως πιθανός «συνδετικός κρίκος» μεταξύ νυχτερίδων και ανθρώπων έχουν αποτύχει ως σήμερα να δώσουν σαφή αποτελέσματα – και ίσως, κατά τους ειδικούς, να μη δώσουν και ποτέ. Ετσι άρχισαν να φουντώνουν το τελευταίο διάστημα (συνωμοσ)ιολογικές θεωρίες: Μήπως ο SARS-CoV-2 δημιουργήθηκε επί τούτου σε εργαστήριο; Μήπως πρόκειται για έναν ιό όχι γενετικώς τροποποιημένο αλλά φυσικά εμφανιζόμενο τον οποίο μελετούσαν ερευνητές και από λάθος «απέδρασε»; Σε αυτό το σημείο οι κατηγορίες σταμάτησαν να αφορούν το ζωικό βασίλειο και στράφηκαν προς το… ανθρώπινο.

Συγκεκριμένα, στο στόχαστρο μπήκαν επιστήμονες ενός κινεζικού εργαστηρίου υψίστης βιοασφαλείας, του Ινστιτούτου Ιολογίας στην Ουχάν της Κίνας (Wuhan Institute of Virology – WIV), το οποίο βρίσκεται μόλις 12 χιλιόμετρα μακριά από την αγορά της Ουχάν – ήταν γνωστό άλλωστε ότι πολλά κινεζικά εργαστήρια μελετούσαν και μελετούν κορωνοϊούς μετά το ξέσπασμα του SARS το 2002-2003 που έπληξε κυρίως την Κίνα και συνδέθηκε με υψηλά ποσοστά θνησιμότητας τα οποία άγγιζαν το 10%.

Το WIV έγινε το 2015 το πρώτο εργαστήριο στην Κίνα το οποίο απέκτησε το ύψιστο επίπεδο βιοασφαλείας (BSL-4), γεγονός που μεταφράζεται στο ότι πληρούσε τις προϋποθέσεις διεξαγωγής μελετών σχετικά με τα πιο επικίνδυνα παθογόνα, όπως ο ιός Εμπολα ή ο ιός Μάρμπουργκ (σύμφωνα με τα Κέντρα για τον Ελεγχο και την Πρόληψη Νόσων των ΗΠΑ οι μελέτες για τον ιό SARS-CoV-2 απαιτούν επίπεδο βιοασφαλείας BSL-3 ή υψηλότερο). Εργαστήρια με τέτοιο επίπεδο βιοασφαλείας οφείλουν να ακολουθούν πολύ αυστηρές οδηγίες ασφαλείας που περιλαμβάνουν φιλτράρισμα του αέρα, ειδική επεξεργασία του νερού και των αποβλήτων, καθώς και πολύ αυστηρούς κανόνες υγιεινής του προσωπικού, το οποίο πρέπει να κάνει μπάνιο και να αλλάζει ρούχα προτού μπει και αφού βγει από την εγκατάσταση.

Ατυχής συγκυρία;

Τι θα μπορούσε να συμβεί λοιπόν αν σε εγκαταστάσεις σαν και αυτές δεν τηρούνται όλα τα μέτρα ασφαλείας, είναι η ανησυχία αρκετών επιστημόνων. Και το WIV δεν φάνηκε να έχει… ανοσία απέναντι σε αυτούς τους φόβους. Το 2018, επιστήμονες-διπλωμάτες της αμερικανικής πρεσβείας στο Πεκίνο επισκέφθηκαν το Ινστιτούτο και κατέγραψαν τόσο σοβαρά κενά ασφαλείας ώστε απέστειλαν δύο επίσημες προειδοποιήσεις στις αρμόδιες αρχές των ΗΠΑ. Μία από αυτές, στην οποία κατάφερε να έχει πρόσβαση η εφημερίδα «The Washington Post», μαρτυρούσε ότι οι μελέτες που διεξάγονταν στο κινεζικό εργαστήριο σε κορωνοϊούς των νυχτερίδων οι οποίοι θα μπορούσαν να μεταδοθούν στον άνθρωπο συνδέονταν με πιθανό κίνδυνο πρόκλησης μιας νέας πανδημίας τύπου SARS. Συγκεκριμένα, στην προειδοποίηση που εστάλη στις 19 Ιανουαρίου 2018 αναφερόταν ότι «το εργαστήριο εμφάνιζε σοβαρή έλλειψη κατάλληλα εκπαιδευμένων τεχνικών και ερευνητών που είναι απαραίτητοι για την ασφαλή λειτουργία του».

Σύμφωνα με ένα άλλο πρόσφατο δημοσίευμα, αυτή τη φορά της εφημερίδας «The New York Times», όταν εμφανίστηκαν οι πρώτες αναφορές για την επιδημία του νέου κορωνοϊού στην Κίνα, ο Βοηθός Σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας των ΗΠΑ Μάθιου Πότινγκερ υποψιάστηκε πιθανή σύνδεση με κινεζικά εργαστήρια. Ετσι, στα μέσα του περασμένου Ιανουαρίου ζήτησε από τις υπηρεσίες πληροφοριών όπως η CIA και κυρίως από άτομα εντός των υπηρεσιών που γνώριζαν καλά την Ασία και τα όπλα μαζικής καταστροφής, να διερευνήσουν αυτή την υπόθεση. Ωστόσο η έρευνα δεν απέδωσε καρπούς, αναφέρεται στο δημοσίευμα.

Μετά τον θόρυβο που προκλήθηκε από τέτοια δημοσιεύματα, ο υποδιευθυντής του WIV Γιουάν Ζιμίνγκ δήλωσε σε συνέντευξη που παραχώρησε στο κρατικό κινεζικό τηλεοπτικό δίκτυο CGTN στις 18 Απριλίου ότι «είναι αδύνατον ο ιός να προήλθε από εμάς. Εχουμε αυστηρό ρυθμιστικό πλαίσιο και κώδικα διεξαγωγής της έρευνας και έτσι είμαστε βέβαιοι». Και η επικεφαλής για την έρευνα στους κορωνοϊούς των νυχτερίδων του WIV Σι Ζενγκλί ανέφερε, σύμφωνα με το Scientific American, ότι ο ιός δεν διέφυγε από το εργαστήριό της. Οπως είπε, όταν πληροφορήθηκε για το ιογενές ξέσπασμα στην Ουχάν, αμέσως ξεκίνησε την αλληλούχηση του γονιδιώματος του ιού με βάση δείγματα ασθενών και συνέκρινε τα αποτελέσματα με τα αρχεία των κορωνοϊών που χρησιμοποιούνται στο εργαστήριό της. Δεν βρήκε κάποια ταύτιση. Διερεύνησε επίσης την πιθανότητα κακής διαχείρισης ιογενούς υλικού στο πλαίσιο των πειραμάτων στο εργαστήριό της, και όπως διαβεβαίωσε, δεν ανακάλυψε κάτι.


Επιστημονική ετυμηγορία

Ερευνητικά στοιχεία έρχονται παράλληλα να απομακρύνουν την ιδέα ότι ο ιός μπορεί να ήταν κατασκευασμένος και να δημιουργήθηκε ως βιολογικό όπλο. Mελέτη που δημοσιεύθηκε στις 17 Μαρτίου στην επιθεώρηση «Nature Medicine» από τον Κρίστιαν Αντερσεν, αναπληρωτή καθηγητή Ανοσολογίας και Μικροβιολογίας στο Eρευνητικό Ινστιτούτο Scripps, και τους συνεργάτες του έδειξε ότι ένα τμήμα-«κλειδί» του ιού, η πρωτεΐνη επιφανείας του την οποία χρησιμοποιεί ώστε να προσδένεται στους υποδοχείς ACE2 των ανθρώπινων κυττάρων, είναι σχεδόν βέβαιο ότι αποτελεί φυσικό δημιούργημα και όχι προϊόν εργαστηρίου. Την περασμένη Τρίτη και ο ΠΟΥ προσπάθησε να βάλει τέλος στα περί κατασκευασμένου ιού. Η εκπρόσωπός του Φαντέλα Σάιμπ ανέφερε σε συνέντευξη Τύπου στη Γενεύη ότι όλες οι διαθέσιμες ενδείξεις μαρτυρούν πως ο ιός έχει ζωική προέλευση και δεν είναι κατασκευασμένος. Προσέθεσε ότι το ρεζερβουάρ του ιού πιθανότατα είναι οι νυχτερίδες, ωστόσο το πώς ο SARS-CoV-2 μεταπήδησε από τις νυχτερίδες στους ανθρώπους είναι κάτι που μένει να ανακαλυφθεί. Να σημειωθεί πάντως ότι σε ερώτηση σχετικά με το αν ο νέος κορωνοϊός μπορεί να έχει ξεφύγει από εργαστήριο η εκπρόσωπος του ΠΟΥ δεν απάντησε.

Δεν είναι η μόνη ερώτηση που παραμένει αναπάντητη σχετικά με τον SARS-CoV-2 και το πώς ξεκίνησε το μεγάλο παγκόσμιο ταξίδι του. Και πιθανώς, σύμφωνα με αρκετούς ειδήμονες, πολλά ερωτήματα δεν θα λάβουν ποτέ οριστικές απαντήσεις καθώς δεν υπάρχουν πια διαθέσιμα σημαντικά στοιχεία που θα οδηγούσαν στη λύση του γρίφου για την προέλευση του ιού. Ολα όμως όσα έχουμε (αλλά και δεν έχουμε) μάθει για τον νέο κορωνοϊό αποτελούν ένα πολύ καλό… μάθημα για το μέλλον. Διότι οι εν δυνάμει πανδημικοί ιοί δεν σταματούν με τον SARS-CoV-2. Ας μη χρειαστεί να τους μάθουμε λοιπόν και αυτούς με τον δύσκολο τρόπο που μαθαίνουμε τον ιό αυτόν τώρα…

Το κινεζικό εργαστήριο είχε κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου

Το Ινστιτούτο Ιολογίας της Ουχάν που έχει βρεθεί στη «δίνη του κυκλώνα» ως πιθανή «πηγή του (κορωνο)κακού» είχε κρούσει εδώ και χρόνια των κώδωνα του κινδύνου σχετικά με το ότι κορωνοϊοί συγγενείς αυτού που προκάλεσε το SARS θα μπορούσαν να «γεννήσουν» μια νέα πανδημία. Η επικεφαλής του Ινστιτούτου για την έρευνα στους κορωνοϊούς των νυχτερίδων Σι Ζενγκλί και οι συνεργάτες της είχαν δημοσιεύσει μελέτη στις 30 Νοεμβρίου του 2017 στην επιθεώρηση «PLoS Pathogens», στην οποία ανέφεραν ότι η επιδημία του SARS είχε ξεκινήσει από έναν και μόνο πληθυσμό νυχτερίδων (horseshoe bats) σε μια απομακρυσμένη σπηλιά στην επαρχία Γιουνάν. Οι ερευνητές σημείωναν επίσης ότι στη σπηλιά εντοπίστηαν και άλλοι συγγενείς του ιού του SARS κορωνοϊοί, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν τον υποδοχέα ACE2 προκειμένου να διεισδύσουν στα κύτταρα και να τα μολύνουν – πειράματα μάλιστα έδειξαν ότι οι κορωνοϊοί αυτοί μπορούσαν να πολλαπλασιαστούν σε ανθρώπινα κύτταρα των αεραγωγών (υπογραμμίζεται ότι και ο SARS-CoV-2 χρησιμοποιεί αυτόν ακριβώς τον υποδοχέα ως πύλη εισόδου του στα ανθρώπινα κύτταρα). Και κατέληγαν τονίζοντας τη σημασία παρακολούθησης και μελέτης των συγγενών του ιού του SARS κορωνοϊών προκειμένου να αποφευχθεί μια νέα πανδημία.

Επιστήμονες του ίδιου εργαστηρίου σε συνεργασία με συναδέλφους τους από τις ΗΠΑ και την Ελβετία είχαν επίσης δείξει, σε άλλη μελέτη τους που είχε δημοσιευθεί το 2015 στην επιθεώρηση «Nature Medicine», πόσο πρόσφορο έδαφος μπορούν να βρουν οι κορωνοϊοί των νυχτερίδων ώστε να μολύνουν τα ανθρώπινα κύτταρα. Στη μελέτη εκείνη οι ερευνητές περιέγραψαν πώς δημιούργησαν έναν χιμαιρικό ιό συγγενή του SARS μέσω της μείξης της πρωτεΐνης επιφανείας ενός κορωνοϊού που προσβάλλει τις νυχτερίδες και ενός ιού του SARS που μπορεί να καλλιεργηθεί σε ποντίκια. Οπως προέκυψε, στο εργαστήριο ο χιμαιρικός αυτός κορωνοϊός μπορούσε να μολύνει ανθρώπινα κύτταρα των αεραγωγών και να πολλαπλασιάζεται με επιτυχία εντός τους. Η μελέτη είχε προκαλέσει τότε αντιδράσεις άλλων ειδικών, οι οποίοι ανέφεραν ότι οι κίνδυνοι με τους οποίους συνδέεται είναι μεγαλύτεροι από τα όποια οφέλη της. Διότι τι θα συνέβαινε αν ένας τέτοιος ιός ξέφευγε από το εργαστήριο;

ΚΙΝΑ: Στο στόχαστρο άλλων κρατών

Η κινεζική κυβέρνηση βρίσκεται το τελευταίο διάστημα στο στόχαστρο των ΗΠΑ, με τον αμερικανό πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ και ανώτατους αξιωματούχους της να την κατηγορούν για έλλειψη διαφάνειας. Ο Τραμπ τόνισε μάλιστα ότι το Πεκίνο θα πρέπει να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις αν ήταν εσκεμμένα υπεύθυνο για την πανδημία. Αλλά και οι κυβερνήσεις άλλων χωρών, όπως της Αυστραλίας, θέτουν στο εδώλιο την Κίνα σχετικά με τους χειρισμούς της στο θέμα του νέου κορωνοϊού. Η υπουργός Εξωτερικών της Αυστραλίας Μαρίζα Πέιν δήλωσε ότι ανησυχεί πολύ για το θέμα της διαφάνειας από την πλευρά της Κίνας και ζήτησε τη διεξαγωγή ανεξάρτητης έρευνας σχετικά με το ξέσπασμα της πανδημίας και την πηγή της.

https://www.tovima.gr/2020/05/01/science/sars-cov-2-apo-pou-krataei-i-skoufia-tou/