Σαλβαδόρ Νταλί, «Old Age, Adolescene, Infancy (The Three Ages)», [Γηρατειά, εφηβεία, βρεφική ηλικία (Οι τρεις ηλικίες)], 1940

 

Αναζητώντας μια επιστημονική εξήγηση για την αινιγματική προέλευση της συνείδησης από τη μη συνειδητή ύλη.

Στις μέρες μας, η έρευνα των δομών και των λειτουργιών του εγκεφάλου επέτρεψε όχι μόνο την καλύτερη κατανόηση της συνείδησης, αλλά και την προσομοίωσή της από ευφυείς μηχανές

Για να μπορεί να απαντήσει κανείς σε αυτά τα ερωτήματα θα πρέπει να γνωρίζει ποια θεωρούνται σήμερα τα αναγκαία δομικά και τα ικανά λειτουργικά στοιχεία για την πιστοποίηση της συνειδητότητας, όχι μόνο των ανθρώπων ή των άλλων ζώων αλλά και των νέων ευφυών μηχανών.

Κατά τον 17ο αιώνα ξεκινά, σταδιακά, η νέα επιστημονική-φιλοσοφική διερεύνηση σχετικά με τη φύση του ανθρώπινου νου. Η επικρατέστερη, μέχρι τότε, μεταφυσική έννοια του νου ως προϊόντος μιας άυλης «ψυχής» δεν συμφωνούσε πια με την αναδυόμενη εικόνα της Φύσης ως μιας γιγάντιας αιτιοκρατικής μηχανής. Εκτοτε, ο ανθρώπινος νους θα εγκαταλείψει την αιθέρια υπερφυσική του κατοικία για να εγκατασταθεί οριστικά στους βιολογικούς εγκεφάλους, ενώ, πολύ πιο πρόσφατα, θα μετακομίσει και στους ηλεκτρονικούς εγκεφάλους.

Ωστόσο, ενώ ποτέ δεν επιβεβαιώθηκε η ύπαρξη «ανεγκέφαλων» νοητικών φαινομένων, η λεπτομερής κατανόηση των βασικών δομών και των λειτουργιών του εγκεφάλου δεν συνεπάγεται αυτομάτως ή αιτιοκρατικά την εμφάνιση των υποκειμενικών συνειδητών εκδηλώσεων του ανθρώπινου νου. Κάπως έτσι θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε το πανάρχαιο αίνιγμα της συνύφανσης του νου με τον εγκέφαλό μας.

Πάντως, μέχρι σήμερα, οι φιλότιμες επιστημονικές προσπάθειες κατανόησης της ανθρώπινης νοητικής ιδιαιτερότητας σκοντάφτουν όλες στο παράδοξο της προέλευσης και της (παρ-)ουσίας της συνείδησης. Και πρόκειται κυριολεκτικά για ένα γνωστικό παράδοξο, επειδή τόσο οι εγκεφαλικές προϋποθέσεις όσο και οι νοητικές λειτουργίες της ανθρώπινης συνείδησης παραμένουν γνωστικά αδιαφανείς τόσο για τις φυσιοκρατικές-επιστημονικές όσο και για τις νοησιοκρατικές-μεταφυσικές προσεγγίσεις.

Πρόκειται για ένα δυσεπίλυτο αίνιγμα που μετατρέπεται σε αδιαπέραστο μυστήριο όταν, προσπαθώντας να το επιλύσουμε, καταφεύγουμε σε γνωστικά αυθαίρετες υπερφυσικές ή θρησκειολογικές αποκαλύψεις. Οι τελευταίες, μολονότι τίποτε δεν εξηγούν, έχουν την παράδοξη ικανότητα να καθησυχάζουν ψυχολογικά όσους ή όσες θυσιάζουν πρόθυμα τις συνειδησιακές τους ικανότητες στο όνομα της πίστης.

Το υπόστρωμα των συνειδητών λειτουργιών



Το πρόβλημα της εξήγησης του πώς η εξέλιξη των μη συνειδητών νευρωνικών δικτύων του εγκεφάλου αποτελεί την αναγκαία συνθήκη για την ανάδυση όλων των νοητικών φαινομένων περιγράφεται συνήθως ως το «Δύσκολο πρόβλημα της συνείδησης» (Hard Problem of Consciousness). Σήμερα, κάθε νευροεπιστημονικά επαρκής απάντηση σε αυτό το δύσκολο πρόβλημα αρθρώνεται σε τέσσερα αποφασιστικά και εξίσου δυσαπάντητα υποερωτήματα:

1. Ποια είναι η φύση των νευρωνικών αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στις διαφορετικές δομές του εγκέφαλου;

2. Πώς τα διαφορά εγκεφαλικά δίκτυα αποτυπώνουν υποσυνείδητα και ρυθμίζουν αιτιοκρατικά όλες τις λειτουργίες του σώματος;

3. Πόσο συμβατός είναι αυτός ο νευρωνικός ντετερμινισμός με την ελευθερία βουλήσεως και δράσεως του εγκεφαλικού υποκειμένου;

4. Γιατί ένας μικρός αριθμός των εξωγενών και ενδογενών αλλαγών δεν αποτυπώνονται παθητικά στις μνημονικές δομές του εγκεφαλικού συστήματος, αλλά λειτουργούν ως αποφασιστικά νοητικά ερεθίσματα, που διαμορφώνουν τις συνειδητές, δηλαδή προσωπικές και υποκειμενικές εμπειρίες που βιώνουν οι φορείς αυτών των εγκεφάλων;

Τις τελευταίες δεκαετίες, οι σχετικές έρευνες της Νευροεπιστήμης και της Γνωσιακής Ψυχολογίας επιχειρούν να εξηγήσουν με αυστηρά βιολογικούς όρους το φαινομενικό θαύμα της ανάδυσης της συνείδησης, μέσα από τη «νευρωνική ζούγκλα» του εγκεφάλου. Και το προκλητικό συμπέρασμα αυτών των ερευνών είναι ότι η ανθρώπινη συνείδηση είναι μόνο μια πολύπλοκη βιοψυχολογική διεργασία, που συνδέεται άρρηκτα αφενός με τη μνήμη, τη βούληση, την προθετικότητα και αφετέρου με τις υποσυνείδητες ή τις ασυνείδητες νοητικές καταστάσεις του εγκεφάλου μας. «Είναι διαδικασία και όχι ουσία», όπως τονίζει ο νομπελίστας νευροεπιστήμονας Gerald Edelman στο βιβλίο του «Αιθέρας θεϊκός, λαμπερή φωτιά» (εκδ. Κάτοπτρο).

Σε αυτό το αποκαλυπτικό βιβλίο, ο Εντελμαν κάνει μία σαφή διάκριση ανάμεσα στην πρωτογενή συνείδηση και στη δευτερογενή συνείδηση ανώτερης τάξης: η πρώτη αφορά κυρίως τις άμεσες νοητικές αναπαραστάσεις των διαφόρων εξωγενών ή ενδογενών ερεθισμάτων του παρόντος και δεν προϋποθέτει την ύπαρξη γλώσσας. Η συνείδηση ανώτερης τάξης, αντίθετα, προκύπτει από την εγκεφαλική επεξεργασία των δεδομένων της πρωτογενούς συνείδησης. Είναι μια δευτερογενής διεργασία επίγνωσης, που εκδηλώνεται μόνο αν ο εγκέφαλος διαθέτει την ικανότητα έναρθρου λόγου, και μια ειδικού τύπου μνήμη για τα σύμβολα και τις σημασίες των λέξεων.

Κοντολογίς, η κυρίαρχη εικόνα της ενιαίας συνείδησης είναι μία ψευδαίσθηση της ανώτερης συνείδησης, μια νοητική κατασκευή που προκύπτει από την προσωπική μνήμη και την επίγνωση του εαυτού, δηλαδή από τα δύο τυπικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης συνειδητότητας. Και όπως υποστηρίζει ο Εντελμαν, «η απόκτηση ενός νέου είδους μνήμης μέσω σημασιολογικής αυτοδιέγερσης... έχει ως αποτέλεσμα το να μπορούν να συνδέονται οι έννοιες του εαυτού, του παρελθόντος και του μέλλοντος με την πρωτογενή συνείδηση. Ετσι καθίσταται δυνατή η συνείδηση της συνείδησης».

Χάρη στην εμφάνιση της συνείδησης ανώτερης τάξης οι άνθρωποι και ίσως ορισμένα θηλαστικά κατάφεραν -κατά την πρόσφατη εξελικτική ιστορία τους- να απαλλαγούν από τη διανοητική και πρακτική τυραννία τού «εδώ και τώρα», δηλαδή από τους χρονικούς και τοπικούς περιορισμούς της πρωτογενούς συνείδησης, την οποία, απ’ ό,τι φαίνεται, διαθέτουν τα περισσότερα είδη ζώων, αν έχουν έναν επαρκώς ανεπτυγμένο εγκέφαλο.


Θα ήταν, ωστόσο, αφελές να πιστέψει κανείς ότι αυτή είναι η μοναδική ή, έστω, η επικρατέστερη εξήγηση της εγκεφαλικής συνείδησης. Στις σύγχρονες νευροεπιστήμες έχουν προταθεί διαφορετικά θεωρητικά μοντέλα εξήγησης των περίπλοκων συνειδησιακών φαινομένων.

Η «θεωρία επεξεργασίας ανώτερης τάξης» ή HOTs (High order theories) περιγράφει την ανάδυση της συνείδησης ως το προϊόν της δευτερογενούς επεξεργασίας που συντελείται στα ανώτερα κέντρα του προμετωπιαίου εγκεφαλικού φλοιού, τα οποία δημιουργούν τελικά μια συνειδητή αναπαράσταση των επιμέρους και, εν πολλοίς, μη συνειδητών εμπειριών που καταγράφονται σε άλλες φλοιικές περιοχές. Εναλλακτικά μοντέλα σε αυτή τη θεωρία HOTs είναι οι «θεωρίες του καθολικού νευρωνικού εργοχώρου» ή GWTs (Global Workspace Theories) και η «θεωρία ολοκλήρωσης της πληροφορίας» ή IIT (Integrated Information Theory).

Οι θεωρίες GWTs για το πώς ενεργοποιείται εγκεφαλικά η διεργασία της συνείδησης υποστηρίζουν ότι τα ετερογενή αισθητηριακά δεδομένα -οπτικά, ακουστικά, οσφρητικά- που επεξεργάζονται (υποσυνείδητα) τα διάφορα αισθητηριακά κέντρα μπορούν να μεταδίδονται και συνδυάζονται μέσα στο νευρωνικό δίκτυο ώστε να πυροδοτούνται ορισμένα μόνο πρότυπα ενεργοποίησης του εγκεφαλικού δικτύου. Τα συγκεκριμένα νευρωνικά κυκλώματα λειτουργούν ως «διακόπτες» για την ανάδυση των συνειδητών εμπειριών.

Οι θεωρίες IIT, αντίθετα, δεν εστιάζουν στον ρόλο των επιμέρους εγκεφαλικών κέντρων, αλλά στη συνολική λειτουργία και δυναμική του εγκεφαλικού δικτύου. Πρόκειται δηλαδή για ένα αφηρημένο μαθηματικό μοντέλο που θεωρεί τη συνείδηση ως το τελικό προϊόν της επικοινωνίας και της αλληλεπίδρασης των πληροφοριών που κυκλοφορούν μέσα στο πολύπλοκο και πολύμορφο δίκτυο του εγκεφάλου. Και όσο πιο περίπλοκο είναι το εγκεφαλικό δίκτυο τόσο μεγαλύτερη θα είναι η συνείδηση που επιδεικνύει.

Τέλος, κάποιοι νευροεπιστήμονες υποστηρίζουν τις «Θεωρίες επανεισόδου», οι οποίες βασίζονται στο γεγονός ότι πολλές λειτουργίες του νευρικού συστήματος ρυθμίζονται από ανωφερή νευρικά σήματα επανεισόδου. Αν ο ίδιος μηχανισμός ισχύει και για τη συνείδηση, τότε εξηγείται ικανοποιητικά το γιατί οι συνειδητές εμπειρίες εξαρτώνται από την ενεργοποίηση ή όχι των περιφερειακών νευρωνικών κυκλωμάτων.

Το πρόβλημα αναγνώρισης της συνείδησης

Παρά τα εναλλακτικά θεωρητικά μοντέλα, τίποτα δεν μας φαίνεται πιο οικείο, προφανές και γνωστικά αναμφισβήτητο από το γεγονός ότι κάθε φυσιολογικός άνθρωπος διαθέτει συνείδηση, εκτός κι αν βρίσκεται σε κώμα. Τα πράγματα, ωστόσο, περιπλέκονται μόλις επιχειρήσουμε να ορίσουμε επακριβώς τη φυσική υπόσταση της συνείδησης, δηλαδή τα ασφαλή εμπειρικά κριτήρια για την αναγνώριση της ανθρώπινης συνειδητότητας.

Διότι ενώ όλοι συμφωνούν ότι πρόκειται για μια υπαρκτή νοητική εμπειρία, σε πρώτο πρόσωπο, που προκύπτει ως ένα κράμα από αισθητηριακές αντιλήψεις, από μνήμες συναισθημάτων και σκέψεων, δεν υπάρχει ομοφωνία -ούτε μεταξύ των νευροεπιστημόνων ούτε και μεταξύ των φιλοσόφων- για το τι ακριβώς είναι, που εντοπίζεται, πώς και πότε παράγεται, ή ποια έμβια όντα διαθέτουν συνείδηση και ποια εκδηλώνουν την πολύ πιο αινιγματική ικανότητα της αυτοσυνείδησης.

Το πρόβλημα της αναγνώρισης της συνείδησης, όχι ενδοσκοπικά αλλά αντικειμενικά, οφείλεται στο ότι τα υποκειμενικά, ατομικά και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των συνειδητών εμπειριών που βιώνονται σε πρώτο πρόσωπο δύσκολα περιγράφονται από τη σκοπιά του τρίτου προσώπου που υιοθετούν οι φυσικές επιστήμες. Και το πρόγραμμα της αναγωγής των υποκειμενικών νοητικών φαινομένων στις αντικειμενικές (φυσικοχημικές και βιολογικές) προϋποθέσεις τους οδηγεί συνήθως στην εξάλειψη του νοητικού χαρακτήρα της συνείδησης. Και όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο, η εξάλειψη του υποκειμενικού χαρακτήρα της συνείδησης διευκολύνει τη μεταμόρφωση των συνειδητών όντων σε... ζόμπι.

Ο γρίφος της συνείδησης

ΜΗΧΑΝΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ 16.11.24 20:53

Σπύρος Μανουσέλης

https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/453654_o-grifos-tis-syneidisis