Στη δίνη του χρόνου

1 χρόνος πέρασε, ένας νέος έρχεται. Αραγε, αυτή η χρονική εναλλαγή υπάρχει «πραγματικά» ή, αντίθετα, είναι ένας βολικός τρόπος για να «μετράμε» ό,τι διαρκώς μεταβάλλεται, γύρω μας και μέσα μας; 

Και τι σχέση έχει η υποκειμενική εμπειρία του χρόνου που κυλά ανεπιστρεπτί με τον «απανθρω-ποποιημένο», δηλαδή μαθηματικά αφηρημένο χρόνο της φυσικής;

Με αφορμή την επικείμενη αλλαγή «χρόνου», έχει ίσως κάποιο ενδιαφέρον να αναρωτηθούμε σχετικά με το πώς οι φυσικές επιστήμες επιχειρούν να κατανοήσουν τη φύση και τη λειτουργία αυτού του τόσο σκοτεινού αντικειμένου της ανθρώπινης γνώσης. Εξάλλου είναι «κάτι» που απασχολεί τους πάντες: όλοι παραπονιόμαστε ότι «δεν έχουμε χρόνο» ή πως ο χρόνος «κυλά» και «φεύγει» ασταμάτητα, χωρίς ποτέ να προσδιορίζουμε τι είδους «πράγμα» είναι αυτό που ρέει και μας διαφεύγει ανεπιστρεπτί.

Αναμφίβολα ο χρόνος ήταν και παραμένει μια από τις πιο σκοτεινές, φευγαλέες, και άπιαστες έννοιες της ανθρώπινης σκέψης: φυσικής, μεταφυσικής και υπερφυσικής.

Η επίκληση και μόνο της έννοιας του χρόνου γεννά αυτομάτως δυσαπάντητα ερωτήματα: γιατί ο χρόνος στην κοσμολογία, στη βιολογία, αλλά και στην ιστορία ρέει αποκλειστικά από το παρελθόν προς το μέλλον; Είναι κάτι που υπάρχει «πραγματικά» ή, αντίθετα, αποτελεί μόνο έναν βολικό τρόπο να «μετράμε» ό,τι φαίνεται να μεταβάλλεται συνεχώς ή ό,τι παρέρχεται ανεπιστρεπτί γύρω από εμάς και μέσα μας;

Αρκεί να ανατρέξει κανείς στην ιστορία των ανθρώπινων ιδεών σχετικά με τον χρόνο για να διαπιστώσει τη μετάβαση από τον κυκλικό χρόνο των αρχαίων Ελλήνων στον γραμμικό, τελεονομικό και τελεολογικό χρόνο των Εβραίων-Χριστιανών και από αυτόν στον αφηρημένο, μαθηματικοποιημένο άχρονο χρόνο της κλασικής Φυσικής. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, οι μεγαλύτεροι στοχαστές του ανθρώπινου είδους δοκίμασαν να αναμετρηθούν, ανεπιτυχώς με τα ερωτήματα σχετικά με τη φύση και τη δράση του χρόνου. Και οι «λύσεις» που πρότειναν, όσο μεγαλοφυείς κι αν φάνηκαν αρχικά, τελικά αποδείχτηκαν είτε εσφαλμένες είτε ανεπαρκείς και, αργά ή γρήγορα, πνίγηκαν στη δίνη... του χρόνου.

Ο άκτιστος και άχρονος χρόνος της αιωνιότητας




Κατά την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, αλλά και πολύ παλαιότερα, η κυκλικότητα του χρόνου εθεωρείτο δεδομένη και προφανής. Ηταν κάτι που μπορούσε να το διαπιστώσει κάποια ή κάποιος «ιδίοις όμμασι» από την εύρυθμη και περιοδική επανάληψη των ίδιων πάντα αστρικών φαινομένων. Για παράδειγμα, από την περιφορά του Ηλιου και της Σελήνης, από την επανεμφάνιση σε τακτά χρονικά διαστήματα των ουράνιων σωμάτων στον ουράνιο θόλο κ.ο.κ.

Μολονότι βλέπουμε το ποτάμι του χρόνου να ρέει αδιάκοπα από το παρελθόν προς το μέλλον, ο ίδιος ο χρόνος είναι «άπαυστος», «ατέλεστος» και «ανώλεθρος», δηλαδή «άκτιστος» και τελικά «άχρονος». Μια μονότονη εικόνα του χρόνου ως αιωνιότητας, που ο Πλάτων συνοψίζει θαυμάσια στον «Τίμαιο»: ο δημιουργός του Σύμπαντος, ο Κοσμικός Νους που ταυτίζεται με τη Φύση, «σκέφτηκε να δημιουργήσει κάποια κινητή εικόνα της αιωνιότητας. Ετσι, θέλοντας να βάλει σε τάξη τις άναρχες κινήσεις των ουράνιων σωμάτων του Σύμπαντος, ο Κοσμικός Νους δημιούργησε τη ρυθμικά κινούμενη και νομοτελειακή εικόνα της ακίνητης αιωνιότητας. Κι αυτό το θαυμαστό δημιούργημα το ονομάζουμε... χρόνο.

Σύμφωνα λοιπόν με την πλατωνική κοσμογονία, ο Χρόνος γεννήθηκε μαζί με τον Ουρανό· και αφού γεννήθηκαν μαζί, θα διαλυθούν μαζί, «αν βέβαια χρειαστεί ποτέ να διαλυθούν» («Τίμαιος» 37d και 38b, μτφ. Β. Κάλφας, εκδ. Πόλις). Επομένως, ο χρόνος, ως αιώνια ή άχρονη παρουσία, δεν είναι κάτι μετρήσιμο αλλά, αντίθετα, είναι αυτός που προσμετρά την τελειότητα των νομοτελειακά προκαθορισμένων κινήσεων των ουράνιων σωμάτων, οι οποίες φυσικά δεν θα μπορούσαν παρά να είναι αέναες, δηλαδή κυκλικές.

Μάλιστα, ο νεοπλατωνιστής Πλωτίνος θα κάνει ένα περαιτέρω βήμα ισχυριζόμενος ότι αν η αιωνιότητα είναι το πρότυπο του χρόνου, τότε η ιδέα του «απείρου» αποτελεί το πρότυπο της αιωνιότητας (βλ. «Εννεάς Τρίτη»). Ο χρόνος, λοιπόν, ως η «κινούμενη εικόνα» της αιωνιότητας είναι μια ατέρμονη σειρά διαδοχικών στιγμών, μια άπειρη διαδοχή από «νυν». Πρόκειται για μια εντελώς ανοίκεια αλλά και ιδιαίτερα καθησυχαστική κατάσταση, όπου όλες οι «στιγμές» που ενυπάρχουν στον χρόνο καταλήγουν εκεί από όπου ξεκίνησαν: στον ασάλευτο και ψυχρό ωκεανό που αποκαλείται «Αιών». Μέσα σε αυτόν συνυπάρχουν -ταυτοχρόνως και αενάως!- όλες οι στιγμές του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος. Αυτή την μάλλον αποκρουστική εικόνα ακινησίας κάποιοι την περιγράφουν ως αιωνιότητα, κάποιοι άλλοι ως Θεό, και κάποιοι άλλοι ως θάνατο.

Μια αρκετά διαφορετική προσέγγιση της έννοιας του χρόνου εισηγείται ο Αριστοτέλης πριν από δυόμισι χιλιετίες. Στο έργο του «Φυσικά» ή «Φυσική Ακρόασις» ο καινοτόμος μαθητής του Πλάτωνα θα υποστηρίξει: «Διότι τούτο είναι ο χρόνος, το αριθμήσιμο ποσό (αριθμός) της κίνησης στη διάρκειά της από ένα πρότερο σε ένα ύστερο» («Φυσικά» 219b, τόμος 2, μτφ. Β. Μπετσάκος, εκδ. Ζήτρος).

Ο χρόνος λοιπόν, σύμφωνα με τον μεγάλο Σταγειρίτη, δεν είναι παρά ένας «αριθμός» που μετρά την κίνηση και τη αλλαγή, και μόνο ως μετρήσιμο μέγεθος ο χρόνος αποκτά το ακριβές φυσικό του νόημα που καταγράφεται στις ενδείξεις των ρολογιών και των ημερολογίων μας. Παρακάμπτοντας έξυπνα την επικρατούσα στην εποχή του κυκλική σύλληψη του χρόνου και τα παράδοξα της αιώνιας επιστροφής που αυτή η αχρονική αντίληψη συνεπάγεται, ο Αριστοτέλης ανοίγει τον δρόμο για την εκκοσμίκευση και τη φυσικοποίηση της, μέχρι τότε, υπερφυσικής και μεταφυσικής σύλληψης του χρόνου.
Καταμετρώντας τα φυσικά αποτυπώματα του χρόνου

Πάντως, είναι εντυπωσιακό το πώς, συν τω χρόνω, οι μεταφυσικές ιδέες των πλατωνιστών και οι πρώιμες φυσικαλιστικές θεωρίες του αριστοτελιστών συνδυάστηκαν με την ιουδαϊκή-χριστιανική εσχατολογική αντίληψη περί της «συντέλειας του Αιώνος», για να διαμορφωθεί η γραμμική και αμιγώς αριθμητική αντίληψη για τον χρόνο, που κυριαρχεί στη δυτική σκέψη από τον 16ο αιώνα μέχρι σήμερα. Αυτή η υποψία «έκνομης» γονιμοποίησης κάποιων φυσικών θεωριών από μεταφυσικές ή και θεολογικές ιδέες επιβεβαιώνεται πολλαπλώς, και κατ’ επανάληψη, στην ιστορία της νεωτερικής επιστήμης.

Για παράδειγμα, η αφηρημένη μαθηματική έννοια του «απείρου» αν χωροποιηθεί κατάλληλα γεννά τον «απόλυτο χώρο», ενώ αν χρονοποιηθεί γεννά τον «απόλυτο χρόνο» της φυσικής. Πράγματι, για την κλασική φυσική ο πραγματικός-αντικειμενικός φυσικός χρόνος, σε αντίθεση με τον ανθρώπινο-υποκειμενικό χρόνο, δεν κυλάει προς κάποια κατεύθυνση και δεν παράγει ποτέ τίποτα νέο. Ετσι, παραδόξως, στις βασικές υποθέσεις έρευνες της νεωτερικής επιστήμης υπεισέρχεται ανανεωμένη η παμπάλαια μεταφυσική δοξασία περί της ύπαρξης ενός απόλυτου, άχρονου, και αμετάβλητου χώρου και χρόνου. Οπως το έθεσε ο Νεύτων στην εισαγωγή του περίφημου βιβλίου του «Μαθηματικές Αρχές Φυσικής Φιλοσοφίας» (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica): «Ο απόλυτος, αληθινός και μαθηματικός χρόνος, αφεαυτός και από την ίδια του τη φύση, ρέει ομοιόμορφα χωρίς να εξαρτάται από τίποτα το εξωτερικό…».

Προσβλέποντας λοιπόν στην «αντικειμενική» περιγραφή των φυσικών φαινομένων, η κλασική φυσική όφειλε να υποβαθμίσει τον χρόνο σε μια απλή γεωμετρική παράμετρο. Μία παράμετρος που δεν είναι απλώς μετρήσιμη με έναν λίγο-πολύ ακριβή τρόπο (π.χ. με ρολόγια), αλλά και κοινή για όλους τους παρατηρητές που βρίσκονται στο ίδιο σύστημα αναφοράς.

Με άλλα λόγια, για τον Νεύτωνα -και ευρύτερα για την κλασική φυσική- τόσο ο υποκειμενικός όσο και ο ιστορικός χρόνος που βιώνουν οι άνθρωποι είναι απλώς μια ψευδαίσθηση που δεν έχει την παραμικρή σχέση με τον απόλυτο κοσμικό χρόνο! Επομένως, η εγγενής χρονικότητα και η ιστορικότητα των ανθρώπινων εμπειριών θα έπρεπε, από δω και πέρα, να θυσιάζονται στον βωμό της «αντικειμενικής γνώσης».

Η επίμονη ψευδαίσθηση της... αχρονικότητας




Παραδόξως, την ίδια αχρονική θεώρηση συμμερίζεται, αιώνες μετά, και ο Αλμπερτ Αϊνστάιν, ο βασικός υπαίτιος για τη «δολοφονία» της νευτώνειας κοσμοαντίληψης, και εισηγητής της «σχετικότητας», της εγκατάλειψης δηλαδή της απόλυτης διάκρισης του χρόνου από τον χώρο στη σύγχρονη φυσική. Οταν κάποτε ρώτησαν τον Αϊνστάιν «τι είναι ο χρόνος;», αυτός απάντησε χωρίς περιστροφές: «ό,τι μετράνε τα ρολόγια μας». Με αυτήν την προκλητική δήλωση ο μεγάλος ανανεωτής των αντιλήψεών μας για τον χώρο και τον χρόνο ήθελε να υπογραμμίσει ότι, για τη σύγχρονη φυσική, ο χρόνος δεν είναι «κάτι τι» που μπορεί να συλληφθεί ανεξάρτητα από τον τρόπο που τον μετράμε, δηλαδή ανεξάρτητα από το πώς καταγράφουμε την παρουσία του.

Επομένως, για τον πατέρα της θεωρίας της σχετικότητας ο χρόνος δεν είναι τίποτα άλλο από μία επιπλέον μαθηματική παράμετρος στην περιγραφή του φυσικού κόσμου. Τίποτα περισσότερο από μία τέταρτη διάσταση στο ενοποιημένο πια τετραδιάστατο συνεχές που ονομάζεται «χωρόχρονος», ο οποίος επειδή καμπυλώνεται μπορεί να καμπυλώνει και τη χρονική του διάσταση! Ωστόσο, οι δύο κυρίαρχες θεωρίες της σύγχρονης φυσικής, δηλαδή οι θεωρίες της σχετικότητας και της κβαντομηχανικής δεν καταφέρνουν να αποκαταστήσουν τον ενεργό και δημιουργικό ρόλο του χρόνου στη διαμόρφωση τόσο της εξέλιξης του ορατού Σύμπαντος όσο και της θεμελιώδους δομής της ύλης (τα κβαντικά υποατομικά σωματίδια). Εξάλλου, όπως θα εκμυστηρευθεί ο ίδιος ο Αϊνστάιν σε ένα περίφημο γράμμα του: «Η διάκριση ανάμεσα σε παρελθόν και σε μέλλον αποτελεί μόνο μια ψευδαίσθηση, μολονότι πρόκειται για μια επίμονη ψευδαίσθηση»!

Αν όμως ο χρόνος δεν είναι τίποτε άλλο την τέταρτη διάσταση στο τετραδιάστατο συνεχές που ονομάζεται «χωρόχρονος», τότε γιατί τα κοσμικά φαινόμενα δεν είναι στατικά αλλά συνεχώς εξελίσσονται; Γιατί ο χρόνος φαίνεται να είναι ασύμμετρος, και εκτυλίσσει τις δράσεις του μόνο από το παρελθόν προς το μέλλον; Και γιατί, τέλος, όλα τα πολύπλοκα φυσικά συστήματα -κοσμολογικά, γεωλογικά, βιολογικά- εξελίσσονται χρονικά και έχουν καταγεγραμμένο στις δομές τους αποκλειστικά το παρελθόν και το παρόν τους, αλλά όχι το μέλλον τους;

Μολονότι ιδιαίτερα παραγωγικό, το όνειρο της αχρονικής Φύσης θα αρχίσει να καταρρέει από τα μέσα του 19ου αιώνα, με την ταυτόχρονη εισβολή του χρόνου αφενός στις θερμοδυναμικές θεωρίες της φυσικής και αφετέρου στις εξελικτικές θεωρίες της βιολογίας, και πιο πρόσφατα με την αποκάλυψη της εγγενούς χρονικότητας τόσο των αστροφυσικών όσο και των ανθρωπολογικών κοινωνικών φαινομένων. Η μέχρι τότε αχρονική επιστήμη θα διαπιστώσει, προς μεγάλη δυσαρέσκεια της κρυπτοθεολογικής φυσιοκρατίας, ότι όλα τα κοσμολογικά φαινόμενα, όλες οι χημικές αντιδράσεις, καθώς και όλα τα βιολογικά φαινόμενα είναι μη αναστρέψιμα χρονικά φαινόμενα.
 

Στη δίνη του χρόνου
ΜΗΧΑΝΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ 21.12.24 22:15 Σπύρος Μανουσέλης


https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/457560_sti-dini-toy-hronoy