Η ψευδής συνείδηση ως νοητική αλλοτρίωση

Για το γνωστικά επισφαλές άλμα από τη βιολογική στην κοινωνική μας συνείδηση

ΜΗΧΑΝΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ 07.12.24 23:15 

Σπύρος Μανουσέλης

 

Τo 4o άρθρο με θέμα τη συνείδηση εστιάζει στην ψευδή συνείδηση, δηλαδή στην πιο ολέθρια αλλά και την πιο συνηθισμένη εκδήλωση της ανθρώπινης συνειδητότητας. Εχοντας ήδη εξετάσει το πότε, το πώς και το σε ποιους οργανισμούς εμφανίζεται η συνείδηση, ήλθε η ώρα να αντιμετωπίσουμε τις προϋποθέσεις εμφάνισης και τη λειτουργία της ψευδούς συνείδησης στην ανθρώπινη σκέψη ● Πώς οι ψευδείς ειδήσεις και οι πολιτικές προπαγάνδες καταφέρουν να ενεργοποιούν επιλεκτικά ορισμένα νοητικά κέντρα του εγκεφάλου μας, παραπλανώντας ή παρακάμπτοντας κάποια άλλα; Πάντως, όπως κι αν δημιουργείται η ατομική και η συλλογική ψευδής συνείδηση εκδηλώνεται πάντα ως… ιδεολογία. Δηλαδή ως εγκεφαλική και νοητική αυτοεξαπάτηση

Αν η συμπεριφορά μας καθορίζεται από τον ιδιαίτερο τρόπο σκέψης μας, ο οποίος σε μεγάλο βαθμό επηρεάζεται από τη συνείδησή μας, τότε μια επαρκής επιστημονικά εξήγηση των συνειδησιακών φαινομένων θα όφειλε όχι μόνο να αποκαλύπτει τους εγκεφαλικούς μηχανισμούς που εμπλέκονται στη γένεση των ενσυνείδητων συμπεριφορών μας, αλλά και να προσδιορίζει επακριβώς τις δυνατότητες και τα όρια της ανθρώπινης συνείδησης στο να διαμορφώνει το παρόν και το μέλλον των ανθρώπων, τόσο ως ατόμων όσο και ως είδους. Ειδικά σε μια εποχή μεγάλων κοινωνικών ανακατατάξεων και δυσεπίλυτων πλανητικών-οικολογικών προβλημάτων, όπως αυτή που διανύουμε, το πρωταρχικό γνωστικό μας αίτημα θα έπρεπε να είναι η διαλεύκανση του ρόλου της συνείδησης στην ανθρώπινη ιστορία, δηλαδή μια πληρέστερη κατανόηση των παραγόντων που επηρεάζουν τις συνειδητές, τις υποσυνείδητες και τις ασυνείδητες επιλογές μας.

Ομως, πώς δικαιολογούμε την υποθετική διαύγεια και συνειδητότητα των επιλογών μας; Καταφεύγοντας συνήθως στις υψηλές νοητικές ικανότητες του ανθρώπινου εγκεφάλου, ο οποίος, όταν λειτουργεί φυσιολογικά και διαθέτει επαρκείς πληροφορίες, μπορεί όντως να κάνει ενσυνείδητες επιλογές. Στο σημείο αυτό, εν τούτοις, χρειάζεται να διευκρινίσουμε μια συνήθη παρανόηση: το γεγονός ότι πολύ συχνά θεωρούμε -τόσο ως είδος όσο και ως άτομα- τον ανθρώπινο εγκέφαλο μια τέλεια σχεδιασμένη νοητική μηχανή. Ενα κάθε άλλο παρά προφανές ή αυταπόδεικτο επιστημονικά γεγονός.

Ο εγκέφαλος που διαθέτουμε ως είδος, σαφώς πιο πολύπλοκος σε σύγκριση με τον εγκέφαλο των άλλων ζώων, έχει αποδειχτεί, μέχρι τώρα, μια αρκετά αποτελεσματική αλλά όχι τέλεια βιολογική μηχανή. Οπως και κάθε άλλο σωματικό μας όργανο, ο εγκέφαλός μας είναι το αποτέλεσμα της δράσης της δαρβινικής φυσικής επιλογής: τόσο η βασική συνδεσμολογία όσο και οι σύνθετες λειτουργίες των νευρωνικών κυκλωμάτων του εγκεφάλου μας έχουν διαμορφωθεί εξελικτικά, ώστε να μπορούν να αναδιατάσσονται και να προσαρμόζονται αδιάλειπτα, όποτε αλλάζουν οι εξωτερικές ή οι εσωτερικές συνθήκες.

Πράγματι, όλες οι σχετικές έρευνες επιβεβαιώνουν μια εντελώς απρόσμενη δομική και λειτουργική εγκεφαλική «πλαστικότητα», που επιλέχθηκε και ενισχύθηκε εξελικτικά επειδή ακριβώς εγγυάται την καλή εγκεφαλική μας λειτουργία, η οποία αποτελεί την αναγκαία -αλλά όχι και την επαρκή- συνθήκη για την επιβίωσή μας. Κοντολογίς, στις εύπλαστες δομές και λειτουργίες του εγκεφάλου μας αποτυπώνεται όχι μόνο η πρόσκαιρη προσωπική μας ιστορία, αλλά και η εγκεφαλική εξέλιξη του είδους μας συνολικά.

Η συνύπαρξη της αληθούς με την ψευδή συνείδηση



Αν η βιολογική μας εξέλιξη είχε τη μαγική ικανότητα να δημιουργεί, μέσω της φυσικής επιλογής, τέλειες εγκεφαλικές μηχανές, τότε αυτές θα έπρεπε να διαθέτουν αλάνθαστους νοητικούς μηχανισμούς, που θα παρήγαν πάντα τις βέλτιστες γνωστικές επιδώσεις: η ανθρώπινη σκέψη θα έπρεπε να καταλήγει μόνο σε αλάνθαστα συμπεράσματα και σε αδιάψευστες γνώσεις. Κάτι που ασφαλώς δεν συμβαίνει, ούτε και προβλέπεται ότι θα συμβεί ποτέ!

Ευτυχώς για την εξέλιξή μας, αλλά και των άλλων νοημόνων ζώων (βλ. «Μηχανές του Νου» 30.11.24 ), η στρατηγική της ανάπτυξης των ιδιαίτερων εγκεφαλικών δόμων όσο και των νοητικών λειτουργιών είναι αυστηρά «οπορτουνιστική»: η βιολογική εξέλιξη δηλαδή δεν προσβλέπει στη δημιουργία τέλειων εγκεφαλικών μηχανών, που θα παρήγαν μόνο απολύτως αληθείς, διαχρονικά εγγυημένες γνώσεις και οριστικά επιβεβαιωμένες πεποιθήσεις.

Μια τόσο μεγαλομανής εξελικτική επιλογή θα αποδεικνυόταν αμέσως υπερβολικά ενεργοβόρος, λειτουργικά ανελαστική και άρα βιολογικά ανέφικτη. Επιπλέον, θα ήταν και καταστροφική, γιατί η «τέλεια» λειτουργία αυτών των εγκεφαλικών μηχανών θα απαιτούσε τεράστια σπατάλη ζωικής ενέργειας και χρόνου. Και το χειρότερο, ένας «τέλειος» εγκέφαλος θα ήταν δομικά και λειτουργικά υπερβολικά πολύπλοκος, για να μπορεί να προσαρμόζεται γρήγορα σε ελαφρώς διαφορετικές συνθήκες λειτουργίας, όπως συμβαίνει καθημερινά στους πραγματικούς εγκεφάλους.

Πάντως, το γεγονός ότι οι πραγματικοί εγκέφαλοι μπορούν να διαμορφώνουν μόνο μια ατελή αλλά διαρκώς εξελισσόμενη συνείδηση παρουσιάζει, βέβαια, εμφανείς πρακτικούς και γνωστικούς περιορισμούς, αλλά και ασύλληπτες δυνατότητες συνειδησιακής αυτοεξέλιξης. Τα τελευταία χρόνια, μάλιστα, όλες οι σχετικές έρευνες επιβεβαίωσαν ότι η ατομική νοητική μας ανάπτυξη και ειδικότερα η συνειδησιακή ικανότητά μας να «φιλτράρουμε» τις πιο ουσιαστικές πληροφορίες για να διακρίνουμε την αλήθεια από το ψεύδος δεν είναι προδιαμορφωμένες εκ γενετής, αλλά ενεργοποιούνται επιγενετικά και εκδηλώνονται προοδευτικά, ανάλογα με τα ερεθίσματα που δεχόμαστε ήδη από τη βρεφική μας ηλικία.

Αν όπως υποστήριζε ο Καρλ Μαρξ, «ιδεολογία είναι η ψευδής συνείδηση», τότε μόνο στο μέτρο που η ανθρώπινη επιστημονική σκέψη και η πρακτική απορρίπτουν τις μεταφυσικές τους προκαταλήψεις και τις ιδεολογικές τους προκείμενες, μπορούν ίσως να επιτύχουν μια πληρέστερη και αντικειμενικότερη, δηλαδή πιο ενσυνείδητη επιστημονική περιγραφή του γνωστικού τους αντικειμένου.

Γιατί, εν τούτοις, αυτή η πολυπόθητη γνωσιολογική και μεθοδολογική αρχή είναι τόσο δυσεπίτευκτη; Επειδή, όπως θα δούμε, η εφαρμογή της προϋποθέτει την υιοθέτηση ενός υπερ-ιστορικού και φαινομενικά υπεράνθρωπου μοντέλου «αντικειμενικής» επιστημονικής γνώσης. Πρόκειται για ένα αφηρημένο μοντέλο «Επιστήμης», το οποίο, μολονότι αγνοεί τις φυσικές του προϋποθέσεις (εγκεφαλικές, ιστορικές και κοινωνικές), οφείλει πάντα να είναι γνωστικά αντικειμενικό και προγραμματικά «μη ανθρωπομορφικό».

Η ψευδής συνείδηση στην επιστήμη και την κοινωνία

Πώς, όμως, μπορεί να επιτευχθεί αυτή η αντικειμενικότερη γνωσιολογικά προσέγγιση, όταν το γνωστικό αντικείμενο της συνείδησης είναι η ίδια η συνειδησιακή ικανότητα του γνωστικού υποκειμένου; Και πώς αυτή η δευτερογενής «αυτο-συνείδηση» μπορεί να υπερβεί την πρωτογενή συνείδηση, που, εξ ορισμού, είναι η μη συνειδητή προϋπόθεση για την εμφάνιση κάθε δευτερογενούς ανθρώπινης συνείδησης; Εξάλλου, είτε ως ατομική είτε ως συλλογική, η προσπάθεια διαμόρφωσης μιάς πληρέστερης ανθρώπινης συνείδησης βρίσκεται διαρκώς αντιμέτωπη με τα καθιερωμένα πολιτισμικά, γνωσιακά πρότυπα και τα κοινωνικά ιδεολογήματα, τα οποία επιβάλλονται μαζικά επειδή νομιμοποιούν τις εκάστοτε πρακτικές αλλοτρίωσης της ζωής και της σκέψης των ανθρώπων.

Η διαχρονική επιτυχία αυτών των αλλοτριωτικών εξουσιαστικών πρακτικών βασιζόταν, μέχρι πρόσφατα, στην εμπειρική εκμετάλλευση των προαιώνιων εγκεφαλικών μηχανισμών για τη δημιουργία ψευδούς συνείδησης. Και σημειώσαμε ότι αυτές οι εξουσιαστικές πρακτικές ήταν «μέχρι πρόσφατα» εμπειρικές, επειδή, μόνο πρόσφατα, αποκτήσαμε τις απαραίτητες επιστημονικές γνώσεις και κυρίως τις τεχνικές ώστε να εφαρμόζουμε συνειδητά αυτές τις πρακτικές!

Για παράδειγμα, όποτε βλέπουμε, ακούμε ή διαβάζουμε μια ιδιαίτερα ανησυχαστική ή, εναλλακτικά, μια πολύ ευχάριστη είδηση ή πληροφορία, αυτή διατρέχει τους μαιάνδρους του εγκεφάλου μας πολύ ταχύτερα από τα δέκατα του δευτερολέπτου που απαιτούνται για να υπερβεί το κατώφλι της συνείδησής μας. Και τότε ενεργοποιείται αυτομάτως ένα προστατευτικό «γνωστικό φίλτρο» που αξιολογεί και αποφασίζει -συνήθως πριν από εμάς για μας!- για το ποιες από αυτές τις πληροφορίες είναι αξιόπιστες να τις συγκρατήσουμε στον νου μας.

Και τα κριτήρια αξιολόγησης αυτού του υποσυνείδητου διανοητικού φιλτραρίσματος δεν είναι μόνο η «εμφανής» αλήθεια ή το ψεύδος των εισερχόμενων πληροφοριών. Εξίσου ή και περισσότερο καθοριστική είναι η συνοχή του αφηγήματος, ο φαινομενικός ρεαλισμός των εικόνων ή των ήχων, δηλαδή η ευλογοφανής δομή των εισερχόμενων πληροφοριών.

Η πανάρχαιη τέχνη της διανοητικής και κοινωνικοπολιτικής χειραγώγησης των ανθρώπων στηρίζεται σε τεχνικές συσκότισης ή παράκαμψης αυτής της αυθόρμητης νοητικής δυσπιστίας και διαισθητικής αξιολόγησης όλων όσα αντιλαμβανόμαστε συνειδητά. Και το μεγάλο στοίχημα για κάθε πολιτικό δημαγωγό και για κάθε επιτήδειο προπαγανδιστή ψευδών ειδήσεων είναι ακριβώς το να παρακάμψει το διανοητικό φίλτρο του λεγόμενου «κοινού νου», το οποίο υποτίθεται ότι είναι σε θέση να αξιολογεί επιμελώς ή να αποφασίζει «αντικειμενικά» για την αλήθεια ή το ψεύδος κάθε εισερχόμενης πληροφορίας.

Οταν, όπως συνήθως συμβαίνει, οι ψευδείς κοινωνικοοικονομικές ειδήσεις και η πολιτική προπαγάνδα καταφέρνουν, μέσα από μια σειρά αδιευκρίνιστα «νοητικά κόλπα», να ενεργοποιήσουν επιλεκτικά μόνο ορισμένα νοητικά κέντρα του εγκεφάλου, παραπλανώντας ή παρακάμπτοντας κάποια άλλα, οι περισσότεροι θεατές, καταναλωτές ή ψηφοφόροι πέφτουν θύματα της εγγενούς και δυσεξάλειπτης εγκεφαλικής ευπιστίας τους. Μήπως τελικά, η ψευδής συνείδηση είναι η πιο αληθινή και αναπόφευκτη ανθρώπινη κατάσταση, και γι’ αυτό εμφανίζεται «μοιραία» τόσο ως γνωστική-επιστημονική όσο και ως κοινωνική-ταξική ψευδής συνείδηση;

Στα ερωτήματα αυτά δεν υπάρχουν, δυστυχώς, εύκολες απαντήσεις, ούτε καν ένας μεθοδολογικά εγγυημένος τρόπος για την έξοδο από αυτή την «ανθρώπινη, πολύ ανθρώπινη» συνειδησιακή κρίση. Ισως ο μόνος ασφαλής τρόπος, η μόνη εγγυημένη στρατηγική για την οριστική εξάλειψη αυτής της κρίσης, είναι το να εθελοτυφλούμε συνειδητά, το να αρνούμαστε δηλαδή επίμονα την ύπαρξη του προβλήματος: η ψευδής συνείδηση απλώς δεν υπάρχει ή, αν υπάρχει, μπορεί εύκολα να εξαλειφθεί, αφού η ανθρώπινη σκέψη διαρκώς προοδεύει στην κατανόηση της «πραγματικότητας». Ενας άλλος, εντελώς διαφορετικός και πολύ πιο δύσκολος τρόπος είναι η μέθοδος της επιστημονικής διαψευσιμότητας, δηλαδή του συστηματικού ελέγχου και της μεθοδικής αμφισβήτησης όλων των βεβαιοτήτων μας, ακόμη και των πιο τεκμηριωμένων επιστημονικά θεωριών και πρακτικών μας.

Μόνο η επιστημονική σκέψη αναγνωρίζει ρητά την εγγενή, δηλαδή την απολύτως φυσική και αναπόφευκτη παρουσία της ψευδούς συνείδησης. Γι’ αυτό, εξάλλου, επινοήθηκε και συνεχώς διευρύνεται η επιστημονική μέθοδος: για να αποκαλύπτει και να αντιμετωπίζει εγκαίρως τις πιο καταστροφικές συνέπειες της ψευδούς συνείδησης. Κάτι που επιβεβαιώνεται επαρκώς από το καλά τεκμηριωμένο -ιστορικά και εμπειρικά- γεγονός ότι όλες ανεξαιρέτως οι επιστημονικές θεωρίες είναι λιγότερο ή περισσότερο γνωστικά επισφαλείς και άρα δυνητικά διαψεύσιμες!

Συνεπώς, ακόμη και η επιστημονική γνώση μπορεί, πρόσκαιρα, να εμφανίζεται ως ψευδής επιστημονική συνείδηση, όταν σκοπίμως λησμονεί ή παραβλέπει τον γνωστικά ατελή, μεθοδολογικά αβέβαιο και δυνητικά επιλαθεύσιμο χαρακτήρα κάθε επιστημονικής γνώσης ή πρακτικής. Σε αυτές τις περιπτώσεις, και η επιστήμη μπορεί κάλλιστα να δρα στην κοινωνία ως ψευδής επιστημονική συνείδηση.

https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/455928_i-pseydis-syneidisi-os-noitiki-allotriosi