Η εξελικτική μεταμόρφωση των φορέων συνειδητότητας

Εχουν συνείδηση τα άλλα ζωικά είδη και οι νέες υπολογιστικές μηχανές;

ΜΗΧΑΝΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ 30.11.24 20:37

Σπύρος Μανουσέλης

Οι σύγχρονες επιστήμες του εγκεφάλου και του νου, ακολουθώντας την εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου, περιγράφουν την ανάδυση της συνείδησης ως προϊόν της βιολογικής προσαρμογής των εγκεφαλικών δομών και λειτουργιών των ενσυνείδητων οργανισμών σε συγκεκριμένες συνθήκες.

Στις 12 Φεβρουαρίου κάθε χρόνο γιορτάζεται διεθνώς η ημέρα γέννησης του Κάρολου Δαρβίνου ή η «Darwin Day». Σήμερα, για να τιμήσουμε τις εξελικτικές ιδέες του Δαρβίνου και την αποφασιστική συμβολή τους στην επιστημονική κατανόηση όλων ανεξαιρέτως των βιολογικών φαινομένων στον πλανήτη Γη, θα εστιάσουμε στις μεταμορφώσεις του αινιγματικού φαινομένου της συνείδησης, δηλαδή στην αδιάλειπτη εξέλιξή της από απλούστερα ζωικά είδη στον άνθρωπο. Και ίσως αύριο, από το ανθρώπινο είδος στις υπολογιστικές μηχανές.

Μέχρι πρόσφατα πιστεύαμε ότι μόνο οι άνθρωποι και οι ανθρωποειδείς πίθηκοι είχαν την ικανότητα να αναγνωρίζουν τον εαυτό τους σε έναν καθρέφτη, κάτι που θεωρείται σαφής ένδειξη αυτοαναγνώρισης, η οποία προϋποθέτει μια συνειδησιακή ικανότητα αυτογνωσίας. Το ερώτημα που, εδώ και πολλά χρόνια, απασχολεί τους ηθολόγους, δηλαδή τους ερευνητές της ζωικής συμπεριφοράς, και τους νευροεπιστήμονες είναι αν και τα άλλα είδη πιθήκων (οι λεγόμενες μαϊμούδες) διέθεταν αυτή την «ανώτερη» νοητική ικανότητα.

Μια σειρά από πολύ έξυπνα πειράματα που δημοσιεύτηκαν το 2017 στο διεθνές περιοδικό PNAS (Proceeding of the National Academy of Sciences) έδειξαν σαφώς ότι όχι μόνο οι ανθρωποειδείς πίθηκοι αλλά και οι μαϊμούδες του γένους μακάκοι (Macaca mulatta) επιδεικνύουν αυτή την ικανότητα. Τα νέα πειράματα πραγματοποίησε μια πρωτοποριακή ομάδα Κινέζων ερευνητών που εργάζονται στο εργαστήριο νευροεπιστημών της Κινεζικής Ακαδημίας Επιστημών. Και η δοκιμασία στην οποία υπέβαλαν και, για πρώτη φορά, κατάφεραν να περάσουν με επιτυχία αυτές οι μαϊμούδες ονομάζεται «τεστ αυτοαναγνώρισης σε καθρέφτη» ή MSR (αγγλιστί, Mirror Self-Recognition). Η επιτυχία σε αυτό το τεστ είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για να θεωρηθεί επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι ένα ζώο έχει και άρα μπορεί να εκδηλώνει κάποιες ικανότητες αυτεπίγνωσης.

Τα ανεπιγνώστως ενσυνείδητα ζώα

Στην πιο συνηθισμένη εκδοχή της αυτή η πειραματική δοκιμασία συνίσταται στο να σημαδεύουν οι ερευνητές με μια ακίνδυνη χρωστική ακτίνα λέιζερ ένα σημείο του προσώπου, δημιουργώντας ένα ορατό αλλά ασυνήθιστο σημάδι, το οποίο το ζώο δεν θα μπορούσε να το αντιληφθεί αν δεν διέθετε ήδη την ικανότητα να αναγνωρίζει την εικόνα του εαυτού του σε έναν καθρέφτη. Μέχρι το 2017, από όλα τα πρωτεύοντα θηλαστικά που υποβλήθηκαν σε αυτή τη δοκιμασία μόνο οι άνθρωποι και οι ανθρωποειδείς πίθηκοι κατάφεραν να περάσουν με επιτυχία αυτό το φαινομενικά απλό τεστ.

Οι προηγούμενες σχετικές έρευνες είχαν δείξει ότι τα άλλα είδη πιθήκων μπορούσαν να μάθουν σχετικά γρήγορα να χρησιμοποιούν τους καθρέφτες για να εντοπίζουν κάποια αντικείμενα, όχι όμως τον εαυτό τους. Για παράδειγμα, όταν οι ερευνητές σημάδευαν με χρώμα ένα σημείο του προσώπου τους, οι μαϊμούδες που είχαν τοποθετηθεί μπροστά σε έναν μεγάλο καθρέφτη δεν αντιδρούσαν αγγίζοντας το χρωματισμένο σημείο του προσώπου τους, όπως θα έκανε ένας χιμπατζής ή κάθε ανθρώπινο παιδάκι ηλικίας 2 ετών και άνω.

Γιατί οι Κινέζοι ερευνητές πέτυχαν εκεί που άλλοι ερευνητές είχαν αποτύχει; Διότι τροποποίησαν ελαφρώς το τεστ προσθέτοντας στην πειραματική διαδικασία μια σύντομη περίοδο εκπαίδευσης: αρχικά φώτιζαν με ακτίνες λέιζερ ένα σημείο του σώματος που ήταν ορατό στο ίδιο το ζώο και όχι μόνο μέσω ενός καθρέφτη. Κατόπιν, εκπαίδευσαν τους πιθήκους να το ακουμπάνε μόλις έβλεπαν αυτό το έντονα χρωματισμένο σημείο του σώματός τους. Σταδιακά οι ερευνητές μετατόπιζαν το σημείο αυτό σε άλλα μέρη του σώματος του ζώου που ήταν ορατά μόνο με τη βοήθεια ενός μεγάλου καθρέφτη που υπήρχε στο κλουβί.


Dreamstime.com

Οταν σημάδεψαν με τη φωτεινή ακτίνα λέιζερ ένα σημείο του προσώπου του ζώου που δεν είχε επιλεγεί ποτέ μέχρι τότε, και το οποίο ήταν ορατό μόνο μέσω του καθρέφτη, διαπίστωσαν ότι όσες μαϊμούδες είχαν εκπαιδευτεί στην αναγνώριση των χρωματισμένων σημαδιών εντόπιζαν και ακουμπούσαν αμέσως το φωτεινό σημείο στο πρόσωπό τους. Αντίθετα, οι πίθηκοι της ομάδας ελέγχου, οι οποίοι δεν είχαν εκπαιδευτεί στην αναγνώριση αυτών των φωτεινών σημείων, δεν κατάφερναν ποτέ να περάσουν το τεστ. Ετσι, όμως, δημιουργείται η υποψία ότι η επικρατέστερη, μέχρι σήμερα, θεωρία σχετικά με την πλήρη αδυναμία των άλλων ζωικών ειδών να αναγνωρίζουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη ίσως να μην ευσταθεί, επειδή στην πραγματικότητα ενδέχεται να έχουν κάποια ικανότητα αυτοαναγνώρισης, απλώς χρειάζονται νέα, πιο κατάλληλα πειράματα για να αποκαλυφθεί.

Πάντως τα τελευταία 30 χρόνια έχει σημειωθεί εντυπωσιακή πρόοδος στην κατανόηση των βιολογικών προϋποθέσεων της νοημοσύνης, δηλαδή των εγκεφαλικών κυκλωμάτων που εμπλέκονται άμεσα στις γνωστικές ικανότητες, στις ιδιαίτερες εμπειρίες και συμπεριφορές ενός οργανισμού, και στα διαφορετικά επίπεδα συνειδητότητας, που ενδεχομένως επιδεικνύουν όχι μόνο οι άνθρωποι αλλά και τα άλλα ζωικά είδη.

Ενα βασικό συμπέρασμα που προκύπτει από τις πιο πρόσφατες σχετικές έρευνες είναι ότι τόσο η βιολογική ικανότητα γνώσης του περιβάλλοντος όσο και η εξίσου ζωτικής σημασίας ικανότητα αυτεπίγνωσης, εμφανίζεται σε πολύ περισσότερα είδη ζώων απ’ ό,τι πιστεύαμε μέχρι πολύ πρόσφατα. Πιο συγκεκριμένα, οι συγκριτικές έρευνες των εγκεφαλικών δομών ανάμεσα σε πολύ διαφορετικά είδη ζώων αποκάλυψαν την παρουσία κάποιων απρόσμενα σύνθετων νευρωνικών κυκλωμάτων και νευρικών διεργασιών, που εμπλέκονται όχι μόνο στις πιο σύνθετες συμπεριφορές των σπονδυλωτών (πρωτεύοντα θηλαστικά, ψάρια, πτηνά, κ.ά.), αλλά και στις φαινομενικά απλούστερες συμπεριφορές των ασπόνδυλων ζώων (χταπόδια, καλαμάρια, έντομα, σκώληκες κ.ά.).

Και από ό,τι γνωρίζουμε, μέχρι σήμερα, προκύπτει μία πολύ σαφής εικόνα για την εξέλιξη κάποιων βασικών μορφών επίγνωσης, όχι μόνο στα σπονδυλωτά, αλλά και σε κάποια ασπόνδυλα ζώα, τα οποία μπορούν να επιδεικνύουν -πιθανότατα χωρίς να έχουν την παραμικρή συνείδηση- σχετικά σύνθετες νοητικές και γνωστικές ικανότητες, όπως π.χ. ικανότητες μάθησης, μνήμης και σχεδιασμού μελλοντικών συμπεριφορών με βάση τις εμπειρίες τους.

Προφανώς αυτές οι ικανότητες εξελίχθηκαν αρχικά και εξακολουθούν να υπάρχουν επειδή συμβάλλουν στην επιβίωση αυτών των οργανισμών. Και μολονότι οι ανώτερες νοητικές λειτουργίες που επιδεικνύουν δεν ελέγχονται συνειδητά από τα περισσότερα είδη ζώων, θα πρέπει να αποτελούν ένα εμφανές εξελικτικό πλεονέκτημα και γι’ αυτό ακριβώς ενισχύονται από τη φυσική επιλογή όποτε εμφανίζονται στη ζωή των έμβιων όντων.

Ομως, αν πλέον υπάρχουν σοβαρές επιστημονικές εξηγήσεις για τις απρόσμενα υψηλές μνημονικές, νοητικές, μαθησιακές και συναισθηματικές ικανότητες όλο και περισσότερων ζωικών ειδών, τότε γιατί αυτές οι μη ανθρώπινες νοητικές λειτουργίες δεν θεωρούνται ως ένα διαφορετικό είδος ζωικής συνείδησης, που, ενώ κάλλιστα μπορεί να συγκριθεί με την ανθρώπινη, δεν πρέπει ποτέ να ταυτίζεται μαζί της;

Μήπως πρόκειται για ένα «κατώτερο» μη γλωσσικό είδος ζωικής συνείδησης, που εμφανίστηκε κατά το παρελθόν, εξελίχθηκε στη δική μας συνείδηση και, έκτοτε, συνεχίζει να υπάρχει και να εξελίσσεται παράλληλα με την ανθρώπινη; Και γιατί η επιστημονική κοινότητα, χωρίς να παραβλέπει τις εξόφθαλμες εξελικτικές ομοιότητες, επιμένει στο να τονίζει τις μεγάλες συνειδησιακές μας διαφορές από τα άλλα ζώα;

Ισως ακουστεί κοινότοπο, αλλά ο βασικός λόγος για την επικράτηση των εμφανώς ανθρωποκεντρικών προκαταλήψεών μας σχετικά με την απουσία συνείδησης στα άλλα ζώα είναι ότι τα ζώα -ακόμη και τα αξιαγάπητα κατοικίδια- δεν μιλάνε όπως εμείς. Δυστυχώς, κανένα ζώο δεν μπορεί να μας διηγηθεί λεκτικά τις ιδιαίτερες νοητικές ή τις λιγότερο ή περισσότερο συνειδητές εμπειρίες του, που εμείς, εντελώς ανθρωπομορφικά, πιστεύουμε ότι διαθέτει.

Το εφιαλτικό όνειρο ενσυνείδητων μηχανών

Σε αντίθεση με τα άλλα ζώα, οι νέες υπολογιστικές μηχανές έχουν σχεδιαστεί για μπορούν να «μιλάνε» τέλεια στη γλώσσα των ανθρώπων. Γεγονός που μας δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι διαθέτουν κάποιες αυτόνομες και δημιουργικές νοητικές ικανότητες, η εξέλιξη των οποίων υποτίθεται ότι θα οδηγήσει, αργά ή γρήγορα, στην εμφάνιση μιας διαφορετικής υπολογιστικής συνείδησης. Είναι αυτό το μελλοντικό σενάριο ρεαλιστικό κι αν ναι, θα έπρεπε να είναι επιθυμητό;

Οι οπαδοί του προγράμματος της σκληρής Τεχνητής Νοημοσύνης (hard AI) υποστηρίζουν ότι η δημιουργία στο μέλλον νοημόνων μηχανών με αυτόνομη συνείδηση είναι αναπόφευκτη και αυτό γιατί τόσο τα υπολογιστικά προγράμματα όσο και το υλισμικό των σημερινών υπολογιστών βελτιώνονται διαρκώς, οπότε, αργά ή γρήγορα, θα καταφέρουμε να προσομοιώσουμε όλες τις ανθρώπινες νοητικές λειτουργίες σε εγκεφάλους πυριτίου. Και όταν αυτές οι νέες υπολογιστικές μηχανές αποκτήσουν επαρκή πολυπλοκότητα, τότε η συνείδησή τους θα αναδυθεί αυτομάτως.

Η εμμονή της επιστημονικής κοινότητας στο πρόγραμμα της «σκληρής ΤΝ» φαίνεται να δικαιολογείται επαρκώς, τις δυο τελευταίες δεκαετίες, από τις όντως καινοφανείς και επαναστατικές τεχνολογικές εφαρμογές της. Πάντως, μέχρι σήμερα, αυτή η εντελώς αφηρημένη υπολογιστική προσέγγιση της ανθρώπινης συνείδησης, μολονότι οδηγεί στη δημιουργία νέων αξιοθαύμαστων και πανίσχυρων ψηφιακών μηχανών, δεν έχει καταφέρνει ακόμη να τις προικίσει με ανθρώπινου τύπου νοημοσύνη, ούτε βέβαια με την ικανότητα να επιδεικνύουν αυτόνομη δημιουργική συνείδηση.

Εξάλλου, από τη συνολική ιστορία της ανθρώπινης τεχνολογίας, θα έπρεπε να έχουμε διδαχτεί ότι όσο ισχυρότερο, πολυπλοκότερο και αυτόνομο γίνεται ένα τεχνολογικό σύστημα, τόσο πιο ανεπαρκής είναι η προβλεπτική μας ικανότητα σχετικά με τη συμπεριφορά του. Κάτι που θα πρέπει να το θυμούνται πάντα όσοι επιθυμούν διακαώς και εργάζονται πυρετωδώς για την προσομοίωση της πολύπλοκης ανθρώπινης συνείδησης σε ασώματα υπολογιστικά συστήματα.

Ωστόσο την πρόσφατη δυνατότητα υλοποίησης του τεχνολογικού ονείρου της δημιουργίας ενσυνείδητων ψηφιακών ή αναλογικών μηχανών δεν μπορούμε να μην τη συνδέσουμε άμεσα με ένα επίσης πρόσφατο ιστορικό αλλά πιο ανατρεπτικό γεγονός.

Από τα τέλη του εικοστού αιώνα, για την κυρίαρχη πολιτική εξουσία και πρακτική, η αξία των ανθρώπων όπως τη γνωρίζαμε είναι... υπό αίρεση. Δεδομένου ότι, σχεδόν σε κάθε τομέα της κοινωνικής τους ζωής, οι άνθρωποι μπορούν να αντικατασταθούν από νέα υπολογιστικά αυτόματα, τα οποία, ενώ αρχικά φαίνεται πως δημιουργούνται για την αναβάθμιση της ζωής μας, τελικά καταλήγουν στο να επιταχύνουν πλανητικά την έλευση της μετα-ανθρώπινης κατάστασης.

Μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδ. ΠΕΚ το πολύ διαφωτιστικό βιβλίο του Πίτερ Γκόντφρι-Σμιθ «Eνας άλλος νους. Το χταπόδι, η θάλασσα και η βαθύτερη προέλευση της συνείδησης». Στο οποίο παρουσιάζονται τα νέα επιστημονικά δεδομένα σχετικά με τις διαφορετικές μορφές συνείδησης στο γήινο ζωικό βασίλειο.

Ο συγγραφέας του, διάσημος επιστημολόγος των βιολογικών επιστημών και δεινός δύτης, εξετάζει σε αυτό βιβλίο μια σειρά από καίρια ερωτήματα: Πώς απέκτησαν τα ζώα συνείδηση του εαυτού τους; Αποτελεί άραγε τυχαίο γεγονός ότι η εξελικτική διαδικασία έχει παραγάγει τουλάχιστον δύο διαφορετικές μορφές νοημοσύνης; Γιατί έγινε τόσο έξυπνο το χταπόδι; Πώς είναι να έχεις οχτώ πλοκάμια με τόσο πολλούς νευρώνες ώστε αυτά να μπορούν να «σκέφτονται από μόνα τους»;

 

https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/455117_i-exeliktiki-metamorfosi-ton-foreon-syneiditotitas