Αν, όπως είδαμε στα προηγούμενα άρθρα μας, ο πρωταρχικός λόγος ύπαρξης και της εντυπωσιακής βιολογικής εξέλιξης των ιδιαίτερων ανθρώπινων οπτικών ικανοτήτων ήταν -και εξακολουθεί να είναι- η δημιουργία μιας άμεσης, τρισδιάστατης και έγχρωμης εικόνας του κόσμου με στόχο τη γνώση των όσων βλέπουμε, τότε τόσο η ανάγκη όσο και η ιδιαίτερη ικανότητα του είδους μας να εκφράζεται μέσω των οπτικών τεχνών δεν μπορεί παρά να εξαρτάται από τις δυνατότητες –αλλά και τους εγγενείς περιορισμούς– του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Τα πρόσφατα επιτεύγματα των νευροεπιστημών σχετικά με τις δομές και τις λειτουργίες του οπτικού εγκεφάλου της όρασης, επιβεβαιώνουν την εμπειρική διαπίστωση ενός μεγάλου Γάλλου ζωγράφου, του Ανρί Ματίς (H. Matisse), ότι «το να βλέπεις είναι ήδη μια δημιουργική λειτουργία η οποία απαιτεί προσπάθεια». Ανάλογες απόψεις για την ανθρώπινη όραση είχαν διατυπωθεί, κατά το παρελθόν, από πολλούς μεγάλους καλλιτέχνες, είτε με λέξεις είτε με το έργο τους.
Οι εντυπωσιακές εξελίξεις στην επιστημονική διερεύνηση των ιδιαίτερων οπτικών ικανοτήτων μας, κατά τα τέλη του εικοστού αιώνα, ώθησαν τον Σεμίρ Ζέκι (Semir Zeki), μέγιστη αυθεντία στη μελέτη του ανθρώπινου οπτικού φλοιού και στη νευροαισθητική προσέγγιση των οπτικών τεχνών, να υποστηρίξει ότι: «Οι καλλιτέχνες είναι, κατά κάποιον τρόπο, νευροβιολόγοι, οι οποίοι μελετούν τον εγκέφαλο και την οργάνωσή του με τεχνικές μοναδικές γι’ αυτούς, έστω και χωρίς να το συνειδητοποιούν». Μια ιδιαίτερα προκλητική ερμηνεία της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας μέσω κυρίως της εγκεφαλικής δραστηριότητας.
Πράγματι, το θεμελιώδες και θεμελιακό αξίωμα της Νευροαισθητικής είναι ότι κάθε καλλιτεχνική εμπειρία μας, είτε πρόκειται για τη δημιουργία είτε για την πρόσληψη ενός έργου τέχνης, συντελείται από τον ανθρώπινο νου, οι λειτουργίες του οποίου καθορίζονται από τις δομές και τις δυνατότητες του ανθρώπινου εγκεφάλου. Ετσι, σήμερα, όλο και περισσότεροι κορυφαίοι επιστήμονες, φιλόσοφοι και καλλιτέχνες συντάσσονται και υποστηρίζουν το φιλόδοξο ερευνητικό πρόγραμμα της Νευροαισθητικής.
Νευροαισθητικοί κανόνες της έγχρωμης όρασης
Ωστόσο, σύμφωνα με το νευροαισθητικό πρόγραμμα έρευνας, τόσο η καλλιτεχνική δημιουργικότητα όσο και η απόλαυση που βιώνουμε από τα έργα τέχνης δεν είναι τυχαία ιστορικά-πολιτισμικά φαινόμενα. Αντίθετα, πρόκειται για διαχρονικές και πανανθρώπινες ανάγκες, οι οποίες καθορίζονται ή, τουλάχιστον, επηρεάζονται αποφασιστικά από τη λειτουργική οργάνωση του εγκεφάλου μας.
Αν αυτό ισχύει, τότε δεν ευσταθεί η ευρύτατα αποδεκτή, μέχρι σήμερα, άποψη ότι οι αισθητικές μας επιλογές ή προτιμήσεις αποτελούν ένα καθαρά προσωπικό-υποκειμενικό ζήτημα. Πρόκειται για ένα κοινότοπο και ιδιαίτερα παραπλανητικό αυτοεπιβεβαιωτικό μύθευμα, που ωστόσο έχει δύο καταστροφικές συνέπειες για την ανθρώπινη αυτογνωσία: μας επιβάλλει να αναγνωρίζουμε κάθε αισθητική εμπειρία μας είτε ως ένα σχεδόν υπερφυσικό προϊόν έμπνευσης (ή, ακόμη χειρότερα, επιφοίτησης) είτε ως κάτι που καθορίζεται μόνο από τυχαίους εξωγενείς ιστορικούς-πολιτισμικούς παράγοντες. Στη δεύτερη περίπτωση, τόσο η έννοια όσο και η διαχρονική μας αναζήτηση του αισθητικά ή νοητικά «ωραίου» θεωρούνται επουσιώδη επιφαινόμενα της κοινωνικής μας ζωής.
Η δημιουργία και η αντίληψη των χρωμάτων αποτελεί ίσως το καλύτερο και το πιο οικείο παράδειγμα για το πώς ο οπτικός εγκέφαλος διαμορφώνει τις χρωματικές «επιλογές» μας. Κανένα φυσιολογικό άτομο δεν μπορεί να επιλέξει ποια χρώματα είναι σε θέση να βλέπει ανοίγοντας τα μάτια του ή να υπερβεί τις χρωματικές προδιαγραφές του ανθρώπινου είδους, αποκτώντας π.χ. την ικανότητα ορισμένων εντόμων να βλέπουν στο φάσμα της υπέρυθρης ακτινοβολίας, μια βιολογική ικανότητα που δεν διαθέτουν τα πρωτεύοντα θηλαστικά.
Στην περίπτωση της όρασης χρωμάτων δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση: αν ο οπτικός μας εγκέφαλος μπορούσε να βλέπει πέρα από το φάσμα του ορατού ή να αυξομειώνει κατά βούληση τις χρωματικές του ικανότητές, τότε το οπτικό μας σύστημα δεν θα μπορούσε να λειτουργεί αποτελεσματικά και θα βρισκόταν μονίμως σε σύγχυση, επειδή οι ελάχιστες αλλαγές στο οπτικό του περιβάλλον ή στο μήκος κύματος της φωτεινής ακτινοβολίας θα το βύθιζαν σε ένα διαρκές χρωματικό χάος.
Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι ως είδος είμαστε «φυλακισμένοι» στα ασφυκτικά και πολύ περιορισμένα χρωματικά όρια των εγκεφαλικών προδιαγραφών μας και επομένως δεν μπορούμε να επιλέγουμε ελεύθερα ανάμεσα στα ορατά χρώματα, τους χρωματικούς συνδυασμούς ή τις αποχρώσεις που προτιμάμε, επειδή ταιριάζουν στις αισθητικές προτιμήσεις μας και επιδρούν ευεργετικά στη διάθεσή μας!
Εξάλλου, σύμφωνα με τους υπολογισμούς των νευροεπιστημόνων, ο ανθρώπινος οπτικός εγκέφαλος μπορεί να διακρίνει περίπου 10 εκατομμύρια διαφορετικές αποχρώσεις των βασικών χρωμάτων. Και μολονότι οι ευρωπαϊκές γλώσσες διακρίνουν λεκτικά μόνο 11 ή 12 κύρια χρώματα, οι αισθητικοί πειραματισμοί και οι εμπειρίες των χρωμάτων υπερβαίνουν τους γλωσσικούς περιορισμούς μας.
Ομως, ακόμη και η πιο τολμηροί χρωματικοί πειραματισμοί με τα χρώματα στις οπτικές τέχνες δεν παραβιάζουν, ούτε και υπερβαίνουν ποτέ τον εγκεφαλικό κανόνα για την αισθητηριακή αντίληψη, και τη δημιουργία των ορατών χρωμάτων. «Ο καλλιτέχνης είναι ελεύθερος να παραθέτει χρώματα κατά βούληση... Ωστόσο δεν μπορεί να παρέμβει στην άμεμπτη λογική του εγκεφάλου για τη δημιουργία χρωμάτων», όπως επισημαίνει ο Σεμίρ Ζέκι στο πολύ διαφωτιστικό βιβλίο του «Το μεγαλείο και η δυστυχία του εγκεφάλου» (κυκλοφορεί από τις εκδ. Παρισιάνου).
Η τέχνη των εγκεφαλικών χρωματικών πειραμάτων
Συνεπώς, οι πιο πρόσφατες εξελίξεις στο πεδίο της Νευροαισθητικής επιβεβαιώνουν ό,τι πολύ προφητικά είχε ισχυριστεί ο μεγάλος αισθητικός φιλόσοφος E. Χ. Gombrich στο κλασικό βιβλίο του «Τέχνη και Ψευδαίσθηση» (κυκλοφορεί από τις εκδ. Νεφέλη): «Η ζωγραφική είναι μια ανθρώπινη δραστηριότητα και ο καλλιτέχνης έχει μάλλον την τάση να βλέπει ό,τι ζωγραφίζει, παρά να ζωγραφίζει ό,τι βλέπει»!
Διευκρινίζοντας, μάλιστα, αυτή τη αινιγματική πρόταση ο Ε. Χ. Γκόμπριτς γράφει: «Ο καλλιτέχνης δεν μπορεί να αντιγράψει ό,τι βλέπει, μπορεί μόνο να το μεταγράψει με όρους του εκφραστικού του μέσου». Και προσθέτει ότι «Στη Δυτική παράδοση, η ζωγραφική ασκείται πράγματι και ως επιστήμη... Ολα τα έργα αυτής της παράδοσης που κοσμούν τα μουσεία μας εφαρμόζουν ανακαλύψεις που είναι απόρροια αδιάκοπων πειραματισμών»!
Μια σύγχρονη νευροαισθητική ανάγνωση αυτής της βαρυσήμαντης δήλωσης θα ήταν ίσως ότι κανένας καλλιτέχνης δεν μπορεί να υπερβεί τις ανθρώπινες, δηλαδή τις εγκεφαλικές και τις πολιτισμικές προδιαγραφές του εκφραστικού του μέσου. Και με αυτή ακριβώς την έννοια της τέχνης ως μια πειραματική μορφή γνώσης, ο Σεμίρ Ζέκι υποστηρίζει ότι οι ζωγράφοι -και γενικότερα όλοι οι δημιουργικοί καλλιτέχνες- είναι νευροεπιστήμονες: που με τα δικά τους ιδιαίτερα μέσα (χρώμα, μορφές και κινήσεις στον χώρο κ.ο.κ.) πειραματίζονται με τις δυνατότητες του ανθρώπινου εγκέφαλου.
Το μέχρι χθες επιβεβλημένο, αλλά γνωσιακά αυθαίρετο διαζύγιο των «φυσικών επιστημών» από τις «καλές τέχνες» όχι μόνο δεν θεωρείται πλέον αναγκαίο, αλλά αποδεικνύεται και γνωστικά κοντόφθαλμο: διότι αφ’ ενός φτωχαίνει την επιστημονική σκέψη και αφ’ ετέρου «εξαϋλώνει» κάθε καλλιτεχνική δημιουργία όταν την περιγράφει ως μια αποκλειστικά «αιθέρια» και τυχαία υποκειμενική δραστηριότητα.
Πάντως η προοπτική εξόδου από τις γνωστικά στείρες και αδιέξοδες αντιπαραθέσεις -μεταξύ νευροβιολογικών-γλωσσολογικών, και φιλοσοφικών-κοινωνιολογικών προσεγγίσεων- σχετικά με τη φύση του ωραίου, που, αιώνες τώρα, ταλανίζουν την αισθητική σκέψη, άρχισε να διαφαίνεται, κατά τα τέλη του προηγούμενου αιώνα, με την ανάδυση της νευροαισθητικής προσέγγισης. Ενα εντελώς νέο διεπιστημονικό πεδίο έρευνας, που αναζητά επιστημονικά τεκμηριωμένες απαντήσεις σε μια σειρά από, μέχρι χθες, αναπάντητα ερωτήματα: τι ακριβώς συμβαίνει όταν κοιτάζουμε έναν πίνακα ζωγραφικής; Ποια εγκεφαλικά κυκλώματα του οπτικού μας εγκεφάλου μάς επιτρέπουν να δημιουργούμε ή να θαυμάζουμε ένα έργο τέχνης;
Πώς ένας ή μία ζωγράφος καταφέρνει, με τις συγκεκριμένες και πεπερασμένες πινελιές του χρωστήρα, να μετουσιώνει σε όραμα την περίπλοκη σκηνή που συλλαμβάνει ο οπτικός εγκέφαλος; Και πώς ο οπτικός εγκέφαλος των θεατών ενός έργου τέχνης καταφέρνει, αργά ή γρήγορα, να αναγνωρίζει την καλλιτεχνική πρωτοτυπία και την ουσιαστική αλήθεια του αλλότριου οράματος, που ο/η ζωγράφος κατάφερε να αποτυπώσει στον πίνακα;
Οι διυποκειμενικά έγκυρες απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα δεν είναι ούτε εύκολες ούτε προφανείς. Παρ’ όλα αυτά, τα τελευταία 30 χρόνια, η συστηματική διερεύνηση των νευροαισθητικών λειτουργιών του οπτικού εγκεφάλου έχει μετατρέψει τα παραπάνω ερωτήματα από μυστηριώδη φαινόμενα σε επιστημονικά διερευνήσιμα προβλήματα. Εντούτοις, όσοι ή όσες εργάζονται στο πεδίο της Νευροαισθητικής, μολονότι έχουν προτείνει επιστημονικά έγκυρες και καλά τεκμηριωμένες εξηγήσεις για κάποιες επιμέρους οπτικές διεργασίες γνωρίζουν καλά ότι απέχουν ακόμη πολύ από το να μπορούν να προσφέρουν μια πλήρη και ικανοποιητική εξήγηση της διαχρονικής και άρα της ζωτικής ανάγκης του ανθρώπινου εγκεφάλου για ομορφιά.
Χρωμοφοβία
Ο δυτικός πολιτισμός πάσχει από σοβαρό χρωμοφοβικό σύνδρομο, που εκδηλώνεται στις πάμπολλες νεωτερικές απόπειρες να απαλλαγεί η τέχνη, η λογοτεχνία και η αρχιτεκτονική από το χρώμα, που απαξιώνεται άλλοτε ως ένα «ξένο σώμα» -ανατολίτικο, γυναικείο, παιδαριώδες, πρόστυχο ή και παθολογικό- και άλλοτε ως απεχθές συστατικό του επιφανειακού, του ασήμαντου και του καλλωπιστικού.
Στις σελίδες
αυτού του καλογραμμένου και καλομετα-φρασμένου βιβλίου, ο David
Batchelor ανασυγκροτεί με τρόπο διεισδυτικό -και διασκεδαστικό- το
ιστορικό και τα αίτια της χρωμοφοβίας μας. Τα συμπτώματα αυτής της
βιοπολιτισμικής παθολογίας τα εντοπίζει στις πιο διαφορετικές πηγές: στα
λογοτεχνικά κείμενα των Μέλβιλ, Λε Κορμπιζιέ, στα πειράματα του Χάξλεϊ
με τη μεσκαλίνη και στις συνέπειες των πειραμάτων της σύγχρονης τέχνης
με τα βιομηχανικά χρώματα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Το blog TEO O ΜΑΣΤΟΡΑΣ ουδεμία ευθύνη εκ του νόμου φέρει σχετικά σε άρθρα που αναδημοσιεύονται από διάφορα ιστολόγια. Δημοσιεύονται όλα για την δική σας ενημέρωση.